دبیرخانه و مرکز تهران هوشمند با هدف آگاه‌سازی و انتقال دانش در حوزه شهر هوشمند سند پشتیبان تهران هوشمند را منتشر کرد. در این سند ۱۰ ابزار کلیدی توسعه شهر هوشمند را که موسسه استراتژی Eden شناسایی کرده، معرفی شده است. براساس این گزارش طرح‌های تامین بودجه شهر هوشمند،توسعه و تدوین یک استراتژی، ایجاد مناطق هوشمند و مراکز نوآوری، فراگیری دیجیتالی در شهرهای هوشمند، چشم‌انداز روشن توسعه داده باز، هم‌آفرینی و مشارکت در توسعه شهر هوشمند، مدل رهبری شهر هوشمند،اشتراک‌گذاری دستاوردهای هوشمندسازی در سطح شهر،توانمندسازی نیروی کار و رویکردهای فرابخشی ۱۰ ابزاری است که مدیران شهری می‌توانند برای هوشمندی شهرشان به کار ببرند.
محمد فرجود، دبیر شورای راهبردی تهران هوشمند در یادداشتی در ابتدای این گزارش با اشاره به اینکه مطالعات و تحلیل‌های انجام شده در مورد شهرهای هوشمند بر موضوع میزان پیشرفت هر شهر و منافع حاصل از آن متمرکز است و نمی‌توان به عنوان یک راهنمای جامع برای مدیران شهری باشد، اعلام کرد که برنامه‌ریزان شهری به آینده‌پژوهی، تحلیل و مقایسه عملی نیاز دارند و ایـن امر از طریق بررسی زیرساخت‌ها، سیاست‌ها، خدمات، حکمروایی نوآورانه، سرمایه‌گذاری‌ها و مدل‌های تأمین منابع در شهرهای مختلف حاصل می‌شود.
براساس این یادداشت، دبیرخانه و مرکز تهران هوشمند در مرحله برنامه‌ریزی در حوزه شهر هوشمند، مطالعات متعددی را صورت داده است و در این مقطع و از آنجا که ارتقای دانش و آگاه‌سازی ذینفعان نیز از اولویت اساسی در برنامه تهران هوشمند است، تهیه و تنظیم اسناد پشتیبان با اتکا به این مطالعات و تجربه‌های بومی و بین‌المللی در دستور کار قرار گرفته است.
همانگونه که در این یادداشت آمده است سند پیشتیبان حاضر تحت عنوان «۱۰ ابزار کلیدی در ۵۰ شهر هوشمند جهان» که توسط موسسه استراتژی Eden انجام شده، مجموعه‌ای از نتایج مطالعات مربوط به ۵۰ نهاد شهری هوشمند گردآوری شده که به موضوع توسعه شهرهای هوشمند از چشم‌انداز نهاد شهری پرداخته است. در نتیجه این مطالعه، ۱۰ ابزار کلیدی توسعه شهر هوشمند شناسایی شده است که از دیدگاه مدیران شهری و شهردارها، برای توسعه شهرهای هوشمند کارساز هستند.
موسسه استراتژی Eden در بررسی ۵۰ نهاد شهری در حوزه شهر هوشمند، ۱۰ ابزار کلیدی برای توسعه شهر هوشمند را شناسایی کرد
در ادامه این گزارش براساس تجربیات موسسه استراتژی Eden در زمینه مشاوره به سازمان‌های دولتی و طراحی راهکارهایی برای برنامه‌ریزی شهری، نتیجه‌گیری شد که شهرهای هوشمند می‌توانند براساس سه بعد کلیدی توسعه یابند؛ قلمرو فعالیت، مقیاس و وسعت فعالیت و یکپارچه‌سازی این سه بعد را تشکیل می‌دهند.
در زمینه قلمرو فعالیت باید بررسی شود که آیا توسعه شهر هوشمند فقط پیرامون چند پروژه محدود و اختصاصی متمرکز است یا اینکه طیف گسترده‌ای از خدمات شهری و واحدهای مختلف شهرداری را شامل می‌شوند.
در حوزه مقیاس و وسعت فعالیت، وسعت پروژه‌های شهر هوشمند با شاخص‌هایی همچون پوشش جغرافیایی، مشارکت شهروندان یا بودجه‌های تخصیص داده شده تعیین می‌شود.
در بحث یکپارچه‌سازی همچنین باید بررسی شود که آیا داده‌های حاصل از پروژه‌ها برای تحلیل ، ادغام و یکپارچه‌سازی شده‌اند و آیا اقدامات متمرکز در راستای نتایج حاصل از تحلیل‌ها انجام شده است یا خیر.
نمای کلی از مقایسه وضعیت ۵۰ نهاد شهری هوشمند در مسیر توسعه پروژه‌های شهر هوشمند
براساس مطالعاتی که موسسه استراتژی Eden روی ۵۰ شهر هوشمند انجام داده است،مشخص شد که اگر چه روند تصمیم‌گیری‌های مدیران شهری برای توسعه شهرهای هوشمند، متفاوت از یکدیگر بوده است و تئوری تغییر و تحول آنها با هم متفاوت است؛ اما غالبا ۱۰ ابزار کلیدی و کارآمد برای توسعه هوشمند مورد توجه آنها بوده است.
این ۱۰ ابزار شامل طرح‌های تامین بودجه شهر هوشمند،توسعه و تدوین یک استراتژی، ایجاد مناطق هوشمند و مراکز نوآوری، فراگیری دیجیتالی در شهرهای هوشمند، چشم‌انداز روشن توسعه داده باز، هم‌آفرینی و مشارکت در توسعه شهر هوشمند، مدل رهبری شهر هوشمند،اشتراک‌گذاری دستاوردهای هوشمندسازی در سطح شهر،توانمندسازی نیروی کار و رویکردهای فرابخشی است.
۱۰ ابزار کلیدی در۵۰ شهر هوشمند جهان
اولین ابزاری که براساس مطالعات Eden می‌تواند مدیران شهری را در هوشمند کردن شهرشان یاری رساند، طرح‌های تامین بودجه شهر هوشمند است. براین اساس معمولا محدودیت‌های مالی باعث کاهش سرعت شهرها برای تحقق چشم‌اندازهای توسعه شهر هوشمند می‌شود و ۵۰ شهر برتر مورد بررسی در این مطالعه غالبا از روش‌هایی نوآورانه برای تامین سرمایه استفاده کرده‌اند که می‌توان به برگزاری مسابقات و چالش‌های نوآوری، مشارکت با بخش خصوصی،سیاست‌های هوشمند تامین سرمایه و نیرو یا تامین بودجه در سطح ملی یا محلی اشاره کرد.
دومین ابزار، توسعه و تدوین یک استراتژی شهر هوشمند است که شامل چندین مرحله می‌شود: تعریف مفاهیم مرتبط با شهر هوشمند، طراحی و برنامه‌ریزی فرآیند، مشارکت و تهیه پیش‌نویس رویکردها با ذینفعان اصلی، اولویت‌بندی طرح‌ها و تبیین نقشه راه.
همچنین تدوین استراتژی شهر هوشمند به پنج گام اصلی نیاز دارد؛ تبیین چشم‌انداز براساس نقاط قوت، ترغیب مشارکت شهروندان، ترغیب مشارکت بخش خصوصی، شناسایی حوزه تمرکز اصلی شهر هوشمند و اولویت‌بندی فرصت‌ها.
براساس این گزارش گام ششمی هم در تدوین استراتژی شهر هوشمند وجود دارد که شامل برنامه‌ریزی، طبقه‌بندی و تایید اعتبار طرح‌ها است.
شهر پونا در هند نمونه‌ای در گام ششم است که برای توسعه شهر هوشمند از یک رویکرد پنج مرحله‌ای بهره می‌برد. این پنج مرحله شامل تجسم، شناسایی، هم‌آفرینی، بازنگری و ارزیابی و اشتراک‌گذاری است. این شهر، برخی از آزمایشگاه‌های شهری دو روزه در مقیاس کوچک را ایجاد کرد که هدف آنها انتخاب نمایندگان وشهروندانی برای بازنگری و اصلاح راهکارها بود.همچنین آنها سعی کردند که حمایت سازمان‌ها و شهروندان را نیز جلب کنند. برای تسریع این روند، یک طرح نوآور نیز راه‌اندازی شد که کانال‌هایی را برای شهروندان ایجاد کرد تا شهروندان بتوانند از طریق آنها،ایده‌های خود را مطرح کنند تا در جلسات تعیین بودجه شهرداری از آنها استفاده شود.
در مجموع، اگر چه شهرهای مختلف از ابزارهای متفاوت برای بهره‌بردن از مشارکت ذینفعان استفاده کرده‌اند، اما مشارکت در مراحل اولیه یک موضوع متداول در تمام نهادهای شهری با عملکرد برتر بوده است و سهیم بودن شهروندان در مراحل اولیه نیز به تسهیل راهکاری شهر هوشمند کمک کرده است.
رویکرد پنج مرحله ای پونا برای اجرای برنامه شهر هوشمند
سومین ابزار برای توسعه شهر هوشمند، ایجاد مناطق هوشمند و مراکز نوآوری است. ایجاد چنین مناطق و مراکزی به یک روند در دنیای شهر هوشمند تبدیل شده است و شهرها سعی می‌کنند تا زیست‌بوم‌های نوآوری را به صورت متمرکز در مناطق جغرافیایی خاص توسعه دهند مانند سیلیکون ولی در سانفرانسیسکو.
مطالعات Eden نشان می‌دهد که طراحی مناطق هوشمند باید براساس نیازهای خاص و بومی شهری انجام شود. به عنوان مثال تمرکز برلین بر تقویت پایداری زیست‌محیطی است که طرح منطقه هوشمند «moabit» نیز بر همین اساس طراحی شده است که تمرکز آن بر حمل‌ونقل کارآمد، مدیریت بهینه و توزیع مصرف آب و انرژی است.
بررسی ۵۰ شهر در زمینه ایجاد مناطق و مراکز نوآوری چند موضوع را مشخص کرده است؛ اول اگر چه شهرداری‌ها و سایر سازمان‌های مسئول از طریق تامین سرمایه و تنظیم مقررات باعث شکل دهی زیست‌بوم کارآفرینی و کسب‌وکار می‌شوند؛ اما راهبری اقدامات ساختارشکن در اختیار کارآفرینان و کسبوکارها است به عنوان مثال سیلیکون‌ولی که یکی از قدیمی‌ترین مراکز نوآوری است، کمترین دخالت دولتی و منطقه‌ای با نرخ بالای به روزرسانی تکنولوژی در آن دیده می‌شود.
دوم توسعه مناطق هوشمند و مراکز نوآوری تنها به عهده شهرداری‌ها نیست و بسیاری دیگر از ذینفعان نیز که علاقمند به مشارکت هستند، می‌توانند همکاری کنند. در واقع همکاری میان نهاد شهری، بخش خصوصی و موسسات آموزشی و تحقیقاتی،تضمین‌کننده کیفیت زیست‌بوم نوآوری است.
چهارمین ابزار برای توسعه شهر هوشمند براساس مطالعات Eden فراگیری دیجیتالی در شهرهای هوشمند است.براین اساس یک شهر زمانی به معنای واقعی هوشمند می‌شود که تمام شهروندان آن برای این هوشمندسازی آماده باشند، بنابراین برنامه‌ریزان شهری و نوآوران باید در هنگام برنامه‌ریزی چشم‌اندازی شهرها، شرایط لازم برای آموزش شهروندان هوشمند را در نظر بگیرند و تمرکز برنامه‌ریزی‌ها در جهت کاهش شکاف دیجیتالی باشد وگرنه امکان دارد که برخی از گروه‌های جمعیتی در شهر از تجربه خدمات شهر هوشمند محروم بمانند.
البته علاوه بر آموزش، شهروندان نمی‌توانند بدون وجود دستگاه‌ها و تجهیزات مناسب به خدمات آنلاین دسترسی داشته باشند و حتی برخی از گروه‌های جمعیتی خاص و آسیب‌پدیر همانند افراد مسن، اقلیت‌ها یا فقرا به چنین دستگاه‌هایی دسترسی ندارندبنابراین در برخی از شهرها برای رفع این مشکل، امکان دسترسی به دستگاه‌ها و تجهیزات لازم در اماکن عمومی فراهم شود. پس از تامین تجهیزات، نوبت به دسترسی به اینترنت است. یکی از متداول‌ترین روش‌های ایجاد دسترسی به اینترنت از طریق بودجه دولتی، توسعه دسترسی رایگان به وای‌فای عمومی است.
پنجمین ابزار برای توسعه شهر هوشمند چشم‌انداز روشن توسعه داده باز است. طبق این مطالعات امروزه شهروندان خواستار شفافیت و پاسخگویی بیشتر از سوی سازمان‌های دولتی هستند و دولت‌های شهری نیز خواستار افزایش توسعه نوآوری‌های شهر هوشمند هستند. در این میان داده باز روشی مقرون به صرفه برای افزایش مشارکت مدنی، اجرای پروژه‌های شهری متناسب با نیازهای شهروندان، ارزیابی عملکرد طرح‌های شهر هوشمند، ارتقا کارایی و پاسخگو بودن و بهره‌بردن از دانش عمومی برای توسعه راهکارهای شهری محسوب می‌شود.
در ششمین ابزار بحث هم‌آفرینی و مشارکت در توسعه شهر هوشمند مورد توجه قرار گرفته است. براین اساس بهره‌بردن از مشارکت همه ذینفعان از جمله کسبوکارها، استارت‌آپ‌ها،دانشجویان و عموم مردم می‌تواند به ارائه ایده‌ها و بازخوردهای سازنده به دولت‌های شهری منجر شود و تجربه نشان داده که شهروندان علاقمند به مشارکت و تصمیم‌گیری برای آینده شهر خود هستند. به عنوان مثال زمانی‌که در شهر کپنهاگ از شهروندان خواسته شد تا بازخورد خود را در مورد چگونگی ارتقا روش‌های بازیافت در این شهر ارائه دهند، بیش از ۱۰ هزار توصیه یا ایده در مدت ۱۲ روز ارائه شد.
مدل رهبری شهر هوشمند هفتمین ابزار برای توسعه شهر هوشمند است که مدل رهبری توسط نهادهای شهرهای می‌تواند تاثیر چشم‌گیری بر تحقق چشم‌انداز شهر هوشمند داشته باشد. در مراحل اولیه مسیر توسعه شهر هوشمند احتمال ایجاد یک ساختار موقتی و متمرکز برای راه‌اندازی، هماهنگی و توسعه طرح‌ها کافی است؛ اما نهادهای شهری باید مسیرهای فرابخشی و مقیاس‌پذیر را برای تدوین راهبرد بهتر تغییر و تحولات شهر هوشمند در مراحل مختلف مشخص کنند. راه‌اندازی یک مرکز اختصاصی، تقسیم مسئولیت‌‌ها میان نهادها و سازمان‌های مختلف، مشارکت دولتی-خصوصی از جمله مدل‌های رهبری شهر هوشمند است.
در ادامه مطالعات Eden، اشتراک‌گذاری دستاوردهای هوشمندسازی در سطح شهر به عنوان هشتمین ابزار برای توسعه شهر هوشمند معرفی شده است.براین اساس برنامه‌ریزان شهری باید با ایجاد محافلی برای اشتراک‌گذاری دانش و دستاوردهای هوشمندسازی به اجرای بهتر طرح‌های شهر هوشمند کمک کنند و باید با حضور در رویدادها و جلسات پرسش و پاسخ مرتبط، دانش و تجربیات خود را با سایر شهرها به اشتراک بگذارند. پروژه‌های مشارکتی،کمپین‌های مشترک، تسهیلات و شبکه‌های یادگیری از جمله راه‌های به اشتراک‌گذاری دستاوردهای هوشمندسازی است.
توانمندسازی نیروی کار یکی از مقوله‌های مورد توجه در شهرهای هوشمند است و به عنوان نهمین ابزار در تحول شهر هوشمند می‌توان استفاده کرد. توجه به تقویت مهارت‌های دیجیتالی همه شهروندان در تمام سنین و هم‌راستا کردن برنامه‌های آموزشی با چشم‌انداز توسعه شهر هوشمند از جمله اقداماتی است که می‌تواند به از بین‌بردن شکاف مهارتی و دانشی میان گروه‌های مختلف جمعیتی از همان مراحل اولیه توسعه شهر هوشمند منجر شود.
رویکردهای فرابخشی به عنوان دهمین و آخرین ابزار از سوی موسسه Eden شناسایی شده است. در این مورد حرکت در مسیر شهر هوشمند، مستلزم اتخاذ رویکردهای فرابخشی در تمامی ابعاد هوشمندسازی است و در نتیجه برنامه‌های توسعه شهرهای هوشمند فراتر از به‌روزرسانی سامانه‌ها و زیرساخت‌های شهری را شامل می‌شود. شهرهای هوشمند پتانسیل تغییر ماهیت و زیست‌پذیری شهر، افزایش پویایی اقتصاد، افزایش تاب‌آوری و پایداری را دارند.
