در عصر حاضر، با گسترش تکنولوژی و مطرح شدن مفاهیمی همچون شهر هوشمند و شهروند هوشمند ایده دولت الکترونیک در سراسر جهان مطرح شده و پیگیری می شود.

در ایران هم چندسالی است که مقوله دولت الکترونیک مطرح شده و طرح و برنامه هایی نیز برای آن در نظر گرفته شده است. اما با توجه به تمام فعالیت هایی که در این راستا انجام گرفته است هنوز دولت الکترونیک با چالش های جدی رو به روست و تا کاربردی شدن فاصله زیادی دارد.

 

بنا به گفته دست اندرکاران امر، امروزه 90 درصد دستگاه های کشور در مرحله نسبتا بالغی برای ارائه خدمت در بستر دولت الکترونیک هستند اما چرا این اتفاق نمی افتد؟

 

رئیس سابق سازمان فناوری اطلاعات ایران در پاسخ به این سوال در گفتگو با سیناپرس با بیان اینکه، نخستین نکته ای که وجود دارد این است که در چه فضایی داریم از دولت الکترونیک صحبت می کنیم، گفت: در تمام دنیا وقتی از برنامه های توسعه صحبت می کنیم سه بعد امنیت، اقتصاد و فرهنگ را مد نظر قرار می دهیم.

 

نصرالله جهانگرد تاکید کرد: ضمن اینکه، در چند دهه اخیر مولفه هایی مانند سرمایه انسانی، فناوری و مسائل زیست محیطی نیز به محورهای برنامه جهانی افزوده شده و از تعامل این مولفه ها دولت الکترونیک شکل گرفته است.

 

نقش نوآوری در ایجاد ارزش افزوده

مشاور صندوق نوآوری و شکوفایی با اشاره به اینکه، امروزه در سطح جهانی بدون توجه و بهره گیری از اتفاقات ناشی از گسترش تکنولوژی نمی توان در هیچ حوزه ای برنامه ریزی کرد، گفت: از این رو، در آینده پیش رو تنها مسیر رشد حوزه های اقتصادی، صنعتی، و... به کارگیری تکنولوژی است. چراکه، تکنولوژی است که تحول را می سازد و با توسعه تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات است که می توان امید به توسعه اقتصادی و پیشرفت جوامع داشت.

 

وی تصریح کرد: در دوران صنعتی شدن جوامع بیشترین ارزش افزوده در تولید بوده است، با ورود و گسترش تکنولوژی به تدریج نوآوری دارای ارزش افزوده بیشتری نسبت به تولید در صنایع شد. به گونه ای که امروزه نحوه نوآوری و نوع مارکتینگ است که سبب ایجاد ارزش افزوده می شود.

 

جهانگرد ادامه داد: نکته دیگر اینکه، در سطح جهان رفته رفته با گسترش کامپیوترها، اینترنت و تلفن های هوشمند سبک زندگی افراد تغییر کرده است. به این معنا که در آغاز امر مینی کامپیوترها به نهادها توان پردازش دادند با ورود PC ها فرآیندها مکانیزه شده و ورود اینترنت شبکه ها را ایجاد کرده و دستگاه ها به هم وصل کرد. سپس با ورود تلفن همراه انسان ها و امروزه با گسترش IOT اشیاء به هم متصل شده اند.

 

وی با تاکید بر اینکه، امروزه در فضایی زندگی می کنیم که اشیاء، انسان ها، سازمان ها و فرآینده ها مکانیزه و به هم متصل شده اند، گفت: در چنین شرایطی است که مقوله شهر هوشمند، دولت الکترونیک و شهروند الکترونیک معنا و مفهوم پیدا می کند. اهمیت این مفاهیم تا آنجاست که با غفلت در هر یک از آنها منابع را در سایر حوزه ها نیز از دست می دهیم.

 

رئیس سابق سازمان فناوری اطلاعات ایران عنوان کرد: دولت هایی که از سرمایه گذاری در توسعه زیرساخت های هوشمند شدن و الکترونیک شدن غفلت می کنند، نه تنها در آینده ای نزدیک دچار مشکلات عدیده ای خواهند شد و از مسیر توسعه در تمامی وجوه باز خواهند ماند بلکه، دچار ضعف رقابت در اقتصاد جهانی نیز خواهند شد.

 

نقش فناوری اطلاعات در اقتصاد

وی در رابطه با وضعیت ایران در حوزه تحقق دولت الکترونیک گفت: در کشور در طی پنج برنامه پس از انقلاب بیشترین سهم رشد را در حوزه ارتباطات داشتیم این نشاندهنده این موضوع است که کشش اقتصادی در این حوزه بی نهایت است. در برنامه ششم توسعه نیز 19.5 درصد سهم رشد فناوری و ارتباطات در نظر گرفته شده که از سهم رشد صنعت نفت هم بیشتر است.

 

جهانگرد با تاکید بر اینکه این بدان معناست که فناوری اطلاعات در اقتصاد کشور هم نقش پیشران را بازی می کند، گفت: ترکیب مولفه هایی که در ابتدا به آن اشاره کردم امروزه انسان معاصر را در آستانه دگرگونی بزرگی قرار داده که در عرصه های مختلف می تواند همه داده ها را در یک پلتفرم در کنار هم داشته باشد و این آغاز یک انقلاب صنعتی نوین تحت عنوان انقلاب صنعتی چهارم است.

 

پشت سرعت تحول اجتماعی و مهارت انسانی ایستاده ایم

وی اظهار کرد: این اتفاق به سرعت در کشورهای توسعه یافته در حال وقوع است و اگر از آن غفلت کنیم قطعا متضرر می شویم. بنابراین، با تدوین یک طرح دقیق، نظام حقوقی مناسب، نظام اجتماعی مناسب و در نظر گرفتن منابع و الگوهای صحیح موفق به ایجاد دولت الکترونیک خواهیم شد. البته، در این راستا تا حدودی این مباحث ساماندهی شده و دو دهه است که در این حوزه سابقه داریم.

 

جهانگرد با اشاره به اینکه امروزه 90 درصد دستگاه های کشور در مرحله نسبتا بالغی برای ارائه خدمت هستند، در پاسخ به این سوال که چرا تا کنون این اتفاق نیفتاده است؟ گفت: در پاسخ به این سوال می توان گفت ما از نظر سخت افزاری و نرم افزاری در حوزه تکنولوژی به جایگاه مناسبی رسیده ایم اما پشت سرعت تحول اجتماعی و مهارت انسانی ایستاده ایم.

 

مقاومت سیستم های سنتی دولت در تبادل اطلاعات

وی عنوان کرد: حوزه انسانی و سرمایه اجتماعی کشور در نحوه به کارگیری این تکنولوژی و استفاده از آن دچار مساله است. این موضوع هم در دولت و هم در سطح جامعه به چشم می خورد. نوع نگاه آدم ها و مدیران به این خدمات و سرویس ها همراه با تکنولوژی رشد پیدا نکرده است. سیستم های قدیمی، دستی و سنتی دولت در حوزه تبادل اطلاعات در این تحول به سمت سیستم جدید مقاومت می کنند.

 

جهانگرد با تاکید بر اینکه دلیل این مقاومت این است که اختیارات انحصاری از طریق داده های باز از بین می رود گفت: در صحنه دیجیتال از سوی مردم آمادگی برای یادگیری وجود دارد، اما سیستم هایی که برای رسیدن به این مهم معرفی می شود به دلیل تعلل در بخش دولتی کمتر کاربردی شده اند. از این رو، می توانم بر این موضوع تاکید کنم که در حوزه فرهنگ اجتماعی پیشران این امر بسیار عقب هستیم و برای تحقق این موضوع انواع نیازهای آموزشی را پیش رو داریم.

در این همایش پنل نخست با عنوان «شهروند الکترونیک؛ دولت الکترونیک» برگزار شد که نصرالله جهانگرد مشاور صندوق نوآوری و شکوفایی درباره دولت الکترونیک و شهروند الکترونیک، امیرناظمی رئیس سازمان فناوری درباره محرمانه سازی؛ فرهنگ نظام بوروکراتیک امنیتی شده، محمدرضا ویژه عضو هیأت علمی دانشکده حقوق وعلوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی درباره دولت الکترونیک شرط لازم برای دسترسی به اطلاعات و نظارت مؤثر، محمدحسین ملک‌نژاد مسئول تیم فناوری شهروندی اندیشکده شفافیت برای ایران درباره فناوری شهروندی و محمدحسن مقدم فر مدیرعامل اپراتور شبکه علمی ایران (شعا) درباره دانشجوی الکترونیک سخنرانی کردند.

غفلت ناموجه از تکنولوژی

نصر‌الله جهانگرد رئیس سابق سازمان فناوری ایران با بیان اینکه امروز در سطح جهانی هیچ بخشی وجود ندارد که تحت تأثیر تکنولوژی و فناوری نباشد و بدون پردازش فناوری صورت بگیرد، گفت: کشورهای توسعه یافته به علت ورود تکنولوژی پیشرفت کرده‌اند و اگر ما نیز بخواهیم جزو این کشورها باشیم باید در همه بخش‌ها از تکنولوژی بهره ببریم. وی با بیان اینکه افزایش خدمات در جهان در حال ترند شدن است و صنعت و کشاورزی در حال از دست دادن سهم خود از بازار هستند، گفت: اگر بیشترین ارزش در گذشته در بخش تولید بود اما با ورود تکنولوژی و نوآوری بتدریج ارزش افزوده با تنوع محصول و مارکتینگ بیشتر شده است.

جهانگرد به تولید مینی کامیپوتر‌ها در دهه 70 اشاره کرد و گفت: این نوع کامپیوتر در تیراژ چند هزار تولید می‌شد و بعد در دهه 90 پی سی ها تولید شدند سپس دوره اینترنت و شبکه‌های بین‌المللی شکل گرفت و سپس با ورود تلفن همراه  افراد به یکدیگر متصل شدند اما در نهایت با پیشرفت تکنولوژی اشیا به یکدیگر پیوند می‌خورند بنابراین از اینجا «شهر و دولت هوشمند» و «دولت الکترونیک یا شهروند الکترونیک» معنا و مفهوم اجرایی پیدا می‌کند. غفلت در سرمایه‌گذاری در زمینه فناوری و تکنولوژی در اتحادیه اروپا نشان می‌دهد که کشورهایی چون یونان، پرتغال و اسپانیا عقب افتاده‌اند و دارای اقتصاد ضعیفی هستند و اگر ما نیز از این موضوع غفلت کنیم یعنی از سرمایه‌گذاری در زمینه دیتا غافل شویم، در رقابت جهانی عقب می‌مانیم.وی با اشاره به اینکه برنامه های توسعه  بعد از انقلاب درکشور ما نشان می‌دهد بیشترین رشد سه برابری را ارتباطات داشته است و عدد 19 را نشان می‌دهد در حالی که بقیه بخش‌ها یا دارای رشد منفی هستند یا تک رقمی اند، افزود: در برنامه ششم توسعه دوباره 5/19 درصد رشد را برای ارتباطات قرار داده‌اند که نسبت به نفت هم بیشتر است این یعنی در اقتصاد ما نیز حوزه فناوری اطلاعات نقش پیشران را بازی می‌کند ولی از آنجایی که آغاز یک انقلاب صنعتی جدید چهارم است و در کشورهای توسعه یافته این انقلاب بشدت مدیریت می‌شود بنابراین اگر ما هم غفلت کنیم دچار زیان می‌شویم.وی با پرسش این سؤال که حال باید چه کنیم؟ گفت: ما نیازمند نظام حقوقی و اجتماعی مناسب و منابع و الگوهای درست هستیم. کشور در بحث اطلاعات الکترونیک دو دهه سابقه دارد، پلتفرم‌های دولت الکترونیک در تمام روابط اداری آماده شده و امروز می‌توان گفت ۹۰ درصد دستگاه‌های کشور در مرحله نسبتاً بالغی آماده ارائه خدمات هستند ولی مشکل کار کجاست؟ که در جواب باید گفت ما از نظر تکنولوژی سخت افزار و نرم افزار به جایگاه مناسبی رسیده‌ایم اما پشت سرعت تحول اجتماعی و مهارت انسانی متوقف و کند هستیم، چرا که سرمایه انسانی نحوه به‌کارگیری تکنولوژی را بدرستی نمی‌داند.

جهانگرد با اشاره به اینکه وقتی حرف از دولت الکترونیک می‌شود منظور تمام حاکمیت است، گفت: اکنون تمام موارد از تولد تا وفات انسان‌ها و مؤسسات در کشور (هزار سرویس در 14 خوشه دسته‌بندی شده که برخی پیشرو هستند و برخی دیگر عقب هستند) مکانیزه شده و امکان اینکه تمام آنها روی یک تلفن همراه به شهروندان ارائه شود، وجود دارد حالا چرا این امکانات در اختیار شهروندان قرار نمی‌گیرد چون نوع نگاه مدیران موازی با این نوع سرویس‌ها رشد نکرده است. حال ما شهروند و دولت هوشمند می‌خواهیم که دارای مدیرانی باشد که به این عرصه رسیده باشند.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه مخابرات ایران در ادامه گفت: به‌صورت معمول هر خدمت در دنیا 7دلار هزینه دارد ولی با تکنولوژی قیمت آن به صفر می‌رسد که نمونه عینی آن را در ثبت‌نام کارت سوخت در داخل کشور مشاهده کردیم.

محرمانه‌ سازی علت رشد نکردن دولت الکترونیک

امیر ناظمی معاون وزیر ارتباطات نیز در ادامه این پنل با بیان اینکه کشور ما دارای زیرساخت است و می‌توان روی آن خدمات ارائه داد، گفت: ولی چرا خدمات ارائه نمی‌شود چون بحث محرمانه‌سازی در کشور داغ است.

ناظمی با بیان اینکه وقتی از دولت الکترونیک سخن می‌گوییم 5 مرحله برای ما قابل تصور است، افزود: این مراحل شامل استفاده از وب در سازمان‌ها برای قرار دادن اطلاعات، سطح تعاملی (درخواست مجوز و...) ، تراکنشی (وجود ارتباط یکسویه و دو سویه برای فعالیت‌هایی مانند دریافت مجوز، آپلود، استعلام و...) ، یکپارچه‌سازی بین دستگاه‌ها و مرحله مشارکتی (شهروند در بخشی از فرآیند‌ها امکان رأی‌گیری مشارکت می‌کند) است. وی با اشاره به اینکه تمام این مراحل ما را به چشم‌اندازی به‌نام دولت الکترونیک و دموکراسی دیجیتال رهنمون می‌کند، افزود به طوری که شهروندان در موضوعات مختلف می‌توانند مشارکت کرده و مطالبه گری عمومی داشته باشند.

معاون وزیر ارتباطات با بیان اینکه این 5 مرحله برای همه سازمان‌ها یکسان اتفاق نمی‌افتد، افزود: این مراحل در بخش‌های مختلف به‌صورت موازی رشد می‌یابند به عبارتی بخشی از سازمان‌ها هنوز تنها در وب حضور دارند در حالی که برخی دستگاه‌ها به حوزه تعامل و برخی به حوزه مشارکت رسیده‌اند. ناظمی درباره اینکه چرا با وجود فراهم شدن زیرساخت بسیاری از خدمات روی تلفن همراه ارائه نمی‌شود؟ گفت: تجربه‌های تلخ در دوران مدیریت، ترورها، جنگ‌ها و... منجر شده است تا حس تهدید در مسئولان پررنگ شود و اجازه ندهند داده‌ها به اشتراک گذاشته شود. نگاه امنیتی نیز مانع از اشتراک‌گذاری است. گروه‌های منفعت‌گرا اجازه اشتراک‌گذاری اطلاعات را نمی‌دهند، چون داده می‌تواند تولید ثروت کند وعاملی برای افشا شدن فساد باشد بنابراین دسترسی آزاد به اطلاعات را محرمانه می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه ترس سیاسی مانع دیگری است که حزب‌ها از ترس پیشرفت نکردن در سلسله مراتب یا افشا شدن رأی هایشان واهمه دارند بنابراین میل به محرمانه‌سازی وجود دارد، افزود: کسانی که نمایندگی صدای مردم را هم ندارند در بخش محرمانه‌سازی قرار می‌گیرند چون افشای آرای آنها منجر به نزول از وجاهت سیاسی می‌شود بنابراین از مخالفان شفاف‌سازی محسوب می‌شوند. گروه بعدی آنهایی هستند که طرفدار حریم خصوصی هستند آنها نیز از افشاگری ترس دارند مثلاً داده‌های بانکی باعث می‌شود دیگر نهادها مانند مالیات، بیمه و... نسبت به آنها حساس شوند. قدرت تابع بودجه و داده است از آنجایی که شفافیت پایه‌های قدرت خود را کاهش می‌دهد بنابراین تمایل به اشتراک داده از بین می‌رود.

وی در ادامه گفت: ششمین عامل عواقب سیاسی است و این داده می‌تواند مورد سوء‌استفاده قرار بگیرد . مانند اینکه مردم با فرآیند فروش محصولی مثل نفت آشنا نباشند وقتی داده‌های زیادی منتشر شود این به این معنا است که ممکن است عواقب سیاسی داشته باشد و رسانه می‌تواند علیه او گزارش تهیه کند و او هیچ پاسخی در برابر آنها ندارد و... بنابراین تمام این عوامل در شکل نگرفتن دولت الکترونیک نقش دارد.

وی در پایان گفت به همین دلیل باید مکانیسمی تعریف شود که هیچ یک از عوامل گفته شده را نداشته باشد در کنار دموکراسی اداری دیجیتالی، مردم هم با آگاهی و ارتقای سواد رسانه‌ای دیجیتالی همراه شوند.

دسترسی به اطلاعات از حقوق شهروندی

 در ادامه این پنل محمدرضا ویژه عضو هیأت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی هم در سخنانی درباره دولت الکترونیک؛ شرط لازم برای دسترسی به اطلاعات و نظارت مؤثر گفت: حق شهروندان در دسترسی به اطلاعات در اختیار نهادهای دولتی یکی از مهم‌ترین حقوق شهروندی است که تضمین‌کننده مشارکت آنان در زندگی اجتماعی و نیز یکی از پایه‌های مردم سالاری در جوامع است. وی افزود: همچنین این حق نظارت بر دستگاه‌های اجرایی را بسیار کارآمدتر می‌کند و شمول آن را گسترش می‌دهد، اما نفس تصویب قانون و به رسمیت شناختن این حق برای شهروندان جمهوری اسلامی ایران و تأکید بر تکلیف دولت در ارائه اطلاعات کافی نیست و لازم است که ابزارهای کارا برای تحقق آن در نظر گرفته شود که در غیر این صورت در مرحله شناسایی حق باقی نخواهیم ماند.

ویژه گفت: بی‌شک دستیابی به دولت الکترونیک و تحقق شاخص‌های آن مهم‌ترین ابزار برای تضمین این حق است. در این مقوله مشخص کردن و یکپارچه‌سازی فرآیندهای حکومتی، مشارکت عمومی در فرآیندهای اطلاعاتی و توسعه اصل لزوم محوریت شهروندان در فعالیت‌های حکومت منجر به شفافیت کامل نظم حکومت و امکان نظارت بیشتر بر کنش‌های حکومتی بدیهی است که برای تحقق دولت الکترونیک علاوه بر امکانات فنی نیازمند زیر ساخت‌های حقوقی نیز باشیم.

معادن بزرگ اطلاعاتی بلا استفاده

محمدحسن مقدم فر مدیرعامل اپراتور شبکه علمی ایران (شعا) با بیان اینکه اپراتور شبکه علمی به‌عنوان سرویس دهنده به دانشگاه‌های کشور نگاه خود را به زیست بوم اقتصاد علم توسعه داده است، گفت: از نگاه این اپراتور اجرایی شدن این پروژه می‌تواند تولید ناخالص ملی کشور را تحت تأثیر قرار دهد. وی افزود: چه در اکوسیستم دانشگاهی چه خارج از آن در حوزه علوم انسانی محتواهایی داریم که متأسفانه در مراکز خود ذخیره شده و بلا استفاده مانده است و ما با زیست بوم اقتصاد علم و با هدفگذاری به‌صورت یک عملیات فرآیندی می‌توانیم آن را در اختیار کاربران قرار دهیم. مقدم فر گفت: در همه جای دنیا یکی از وظایف دانشگاه‌ها تولید درآمد است در حالی که دانشگاه‌های ما وابسته به بودجه دولت هستند و ما در بخش علوم انسانی دارای معادن بزرگ اطلاعاتی هستیم که یکتاست و رقیبی برای آن در دنیا وجود ندارد و می‌تواند بزرگترین منبع درآمد زایی به شمار رود در حالی که این داده‌ها در مراکز خود غیر قابل استفاده مانده‌اند. وی افزود: دانشگاه‌هایی هستند که دانش فنی و مهندسی ندارند و سرمایه‌گذاری زیادی جهت ایجاد مراکز داده کرده‌اند که در حال حاضر از آن استفاده نمی‌شود و به نوعی هدر رفت سرمایه به شمار می‌رود ولی در شبکه علمی ایران زیرساخت ابری ایجاد شده تا تمام مراکز بدون هدر روی سرمایه به هم متصل شوند.

مقدم فر با اشاره به اینکه در لایه بالاسری دو سامانه به وجود آمده یکی اعتبارسنجی حسابرسی و دیگری دغدغه کپی رایت، گفت: از آنجا که این حوزه مخصوص دانشجویان و خدمت پژوهی است باید اعتبار فردی که وارد سامانه می‌شود سنجیده تا براساس آن سرویس دریافت کند بنابراین روی این شبکه سامانه متمرکز به وجود آمده و دانشجو می‌تواند کاملاً الکترونیکی همه فرآیندهای خود از پرداخت، کتابخانه الکترونیکی و خدمات دانش آموختگی را دریافت کند.

مدیرعامل اپراتور شبکه علمی ایران در ادامه با بیان اینکه دغدغه کپی رایت نیز در این شبکه مورد توجه قرار گرفته است، گفت: در دنیای امروز دیتا معنی و مفهوم بسیار با ارزشی پیدا کرده و کسب و کارهای با ارزشی در حوزه دیتا شکل گرفته است. یکی از مهم‌ترین مزیت‌های شکل‌گیری شبکه علمی، مالکیت معنوی محتواست که این ظرفیت را دارد تا فضایی ایجاد کند که سرقت‌های علمی به‌صورت محسوسی کاهش یابد. وی با اشاره به پدیده چهارم انقلاب صنعتی دنیا گفت: در صورتی که نتوانیم با دنیا حرکت کنیم هرگز نمی‌توانیم این عقب ماندگی را جبران کنیم.