یک پژوهشگر و تحلیلگر مسائل اقتصاد سیاسی به بررسی ابهامات لایحه عضویت ایران در فدراسیون بین المللی فضانوردی پرداخت.
حسین حاجیلو در یادداشتی با عنوان «آیا لایحه عضویت در فدراسیون بین‌المللی فضانوردی، همان «برجام فضایی» است؟» آورده است: دولت لایحه عضویت سازمان فضایی ایران در فدراسیون بین المللی فضانوردی را به مجلس ارائه کرده است. تجربه دولت در مواجهه با معاهدات و نهادهای بین المللی از جمله آژانس انرژی اتمی، ۲۰۳۰، توافق پاریس، FATF و برجام نشاندهنده شکست دولت در تأمین منافع ملی است، لذا مجلس نباید در الحاق به این فدراسیون عجله به خرج دهد.
فدراسیون بین المللی فضانوردی (آی. ای. اف) یک سازمان غیردولتی و غیرانتفاعی است و برخلاف نام آن که در ظاهر یک نهاد بین المللی است، اما تحت قوانین فرانسه فعالیت می‌کند و در سال ۱۹۵۱ تأسیس شده است. این فدراسیون در حوزه تحقیقات فضایی و کاربرد این تحقیقات فعالیت دارد و اعضای آن شامل مؤسسات، صنایع، ارائه دهندگان خدمات، محافل دانشگاهی و انجمن‌های حرفه ای ملی و بین المللی هستند. دفتر مرکزی آن در شهر پاریس در کشور فرانسه قرار دارد و همکاریهای بین المللی و تبادل اطلاعات از کارویژه های اصلی این فدراسیون است.
الحاق غیرقانونی سازمان فضایی ایران به فدراسیون بین المللی فضانوردی در سال ۱۳۹۲
مطابق وبسایت فدراسیون بین‌المللی فضانوردی، سازمان فضایی ایران از سال ۱۳۹۲ به آن ملحق شده است. مطابق اصل ۷۷ قانون اساسی، «عهدنامه‌ها، مقاوله‌نامه‌ها، قراردادها و موافقت‌نامه‌های بین‌المللی باید به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد» و مطابق اصل ۱۲۵ قانون اساسی، «امضای عهدنامه‌ها، مقاوله نامه‌ها، موافقت نامه‌ها و قراردادهای دولت ایران با سایر دولتها و همچنین امضای پیمانهای مربوط به اتحادیه‌های بین المللی پس از تصویب مجلس شورای اسلامی با رئیس جمهور یا نماینده قانونی او است». اما الحاق سازمان فضایی ایران به فدراسیون بین المللی فضانوردی بصورت غیرقانونی و بدون تصویب مجلس انجام گرفته است.
دولت پیش از این در معاهدات، توافقات و کنوانسیون‌های بین المللی دیگر نیز چنین رفتاری داشته است که می‌توان به اجرای غیرقانونی ۲۰۳۰، توافق پاریس، برنامه اقدام FATF و… اشاره کرد.
تصویب در کمیسیون صنایع، انتظار برای تصویب در صحن
با وجود اینکه دولت از سال ۹۲ بطور غیرقانونی عضو فدراسیون بین المللی فضانوردی است اما در سالهای اخیر تلاش کرد زیرساخت قانونی نیز برای این الحاق ایجاد کند. لایحه عضویت سازمان فضایی ایران در این فدراسیون به پیشنهاد وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در جلسه ۶ اسفندماه ۱۳۹۶ هیئت وزیران به تصویب رسیده است و تصویب آن در مجلس شورای اسلامی تاکنون به طول انجامیده است. اما در تاریخ ۱۸ شهریور ۱۳۹۹ این لایحه در کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در هفته جاری در دستور صحن علنی قرار دارد.
الحاق به فدراسیون فضایی چه ملاحظاتی دارد؟
۱. تجربه ناموفق در مواجهه با معاهدات و نهادهای وابسته به نظام سلطه
در دلایل توجیهی این لایحه آمده است: «به‌منظور گسترش حضور فعال و هدفمند جمهوری اسلامی ایران در سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی و منطقه‌ای و بهره‌گیری از آن در جهت تأمین منافع ملی و تحقق هرچه بیشتر هم‌گرایی منطقه‌ای و بین‌المللی در راستای اصول و اهداف راهبردی سیاست خارجی کشور و لزوم توسعه و به‌کارگیری امکانات و ظرفیت‌های بالقوه در راستای اهداف اقتصادی و اجتماعی کشور و با توجه به اهمیت و لزوم توسعه و کاربرد فعالیت‌های فضایی برای مقاصد صلح‌آمیز، ارائه اطلاعات، غلبه بر چالشهای پیش‌رو، دسترسی به شبکه جهانی و به رسمیت شناختن دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران، این لایحه برای طی تشریفات قانونی تقدیم می‌شود».
با بررسی تجربه کشور در مواجهه با معاهدات و نهادهای وابسته به نظام سلطه متوجه می‌شویم که عمده این توافقات با توجیه استفاده از فرصتهای همکاری و حضور فعال در مجامع بین المللی پذیرفته شده است اما نهایتاً نه تنها از فرصتهای این مجامع استفاده نشده است، بلکه این تعامل باعث دخالت نظام سلطه در مسائل داخلی کشورمان شده است. مشارکت در هر معاهده و نهاد بین المللی حقوق و تکالیفی را در پی دارد، اما تجربه ما نشان می‌دهد که در عمده این معاهدات و نهادها تکالیفی که بر گرده کشور بار شده بسیار بیشتر از حقوقی است که به آن رسیده ایم.
نمونه کامل این تجربه را در مواجهه ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی و عضویت در انپیتی مشاهده می‌کنیم. اساساً انپیتی با هدف کمک کشورهای دارای فناوری هسته‌ای به کشورهای فاقد این فناوری ایجاد شده است اما نتیجه عضویت ایران این شده است که ما از حقوق مسلم و اولیه خود نیز محروم گشته ایم و این معاهده مبنایی برای رسیدن به توافق هسته‌ای برجام شده که در این توافق نیز با وجود انجام تکالیف خود در زمینه نظارتها و بازرسی‌های آژانس، اما بسیاری از حقوق هسته‌ای ما پایمال گشته است.
تجربه کشورمان نشان می‌دهد که عضویت در معاهدات و نهادهای به ظاهر بین المللی بدون در نظر گرفتن شرایط کشور، با توجیه استفاده از منافع و شبکه‌های جهانی و همچنین گرفتن بهانه از دست دشمنان منجر به ایجاد چالشهای جدیدتر با غرب شده است.
۲. الزام آور بودن تصمیمات فدراسیون برای سازمان فضایی ایران
در بند ۴ از ماده ۶ اساسنامه فدراسیون آمده است: «تصمیمات اتخاذشده توسط مجمع عمومی، چه به‌صورت توافق عمومی و چه به‌صورت رأی‌گیری، برای همه‌ی اعضا الزام‌آور است.» این بند به روشنی بیان می‌کند هر تصمیمی که فدراسیون بگیرد، اعضا ملزم به اجرای آن هستند. در حقیقت با پیوستن سازمان فضایی به این فدراسیون، عملاً تصمیمات آتی این فدراسیون می‌تواند جایگزین سیاستگذاری ها و تصمیمات حاکمیت جمهوری اسلامی بر فعالیت‌های فضایی کشور شود! به عنوان نمونه اگر روزی فدراسیون تصمیم بگیرد که اطلاعات فعالیت‌های فضایی کشورهای عضو طی پروتکل خاصی به اشتراک گذاشته شود، سازمان فضایی ایران ملزم به ارائه این اطلاعات خواهد بود.
۳. اتهامات غرب نسبت به صنایع فضایی و موشکی ایران
از آنجایی که ماهواره‌ها به وسیله موشک به فضا پرتاب می‌شوند، یکی از اتهامات آمریکا و اروپا نسبت به صنایع فضایی و موشکی ایران این است که ایران در پوشش فعالیت‌های فضایی، موشک‌های خود را آزمایش می‌کند و بر همین اساس آمریکا و اروپا همواره به پرتاب ماهواره توسط ایران اعتراض کرده اند.
از سوی دیگر پرونده موشکی ایران از سوی غرب و حتی شورای امنیت سازمان ملل باز است و در قالب قطعنامه ۲۲۳۱ محدودیت‌های موشکی علیه کشورمان اعمال گردیده است. از همین منظر باید نقش فدراسیون بین المللی فضانوردی نسبت به دخالت در سیاستهای هوا-فضا و موشکی کشور مورد ارزیابی دقیق قرار گیرد.
۴. توقف پیشرفتهای فضایی در چند سال اخیر
در سالهای اخیر و به دنبال انعقاد توافق برجام، علاوه بر صنعت هسته‌ای، صنایع مهم دیگری نیز دچار رکود شدند. بطوریکه مقام معظم رهبری چند ماه پس از اجرای برجام و در تاریخ ۲۸ مهر ۹۵ در دیدار با نخبگان فرمودند: «گزارشهایی به من می‌رسد که بعضی از طرح‌های کلان در موضوعات تحقیقاتی مهم مثل هوافضا، ماهواره و امثال اینها، دچار توقّف یا لنگی است؛ این من را نگران می کند».
در همین زمینه باید نقش «عضویت سازمان فضایی کشور در فدراسیون بین المللی فضانوردی» که در سال ۹۲ بطور غیرقانونی انجام شده است در توقف یا لنگی هوافضای کشور بررسی شود.
۵. از بین رفتن مصونیت حقوقی سازمان فضایی ایران
در اساسنامه این فدراسیون آمده است: «فدراسیون در فعالیت‌های خود، قانون انجمن‌های فرانسه مصوب ۱۹۰۱ را رعایت خواهد کرد.»
بر همین اساس، مرکز پژوهش‌های مجلس در اظهارنظر کارشناسی خود در این زمینه می‌نویسد: «حسب اساسنامه، مصونیت دولتی سازمان فضایی ایران در صورتِ ارتکاب جرم از بین خواهد رفت. توضیح آنکه ماده ۳ اساسنامه، فدراسیون را در فعالیت‌های خود تابع قانون انجمن‌های فرانسه قرار داده است. قانون انجمن‌های فرانسه نیز مشمولان خود را در صورت ارتکاب جرم، تابع قوانین جزایی فرانسه می‌داند. بنابراین، سازمان فضایی ایران که یک نهاد دولتی است و مطابق با حقوق بین الملل از مصونیت‌های حاکمیتی بهره مند است، حسب این اساسنامه در صورت ارتکاب جرم، مصونیت خود را از دست داده و مطابق با قوانین جزایی فرانسه با او برخورد خواهد شد».
۶. ابهام در منافع پیوستن به فدراسیون
همانطور که ذکر شد، الحاق به این فدراسیون بصورت غیرقانونی از سال ۹۲ انجام شده است، اما دولت، بخصوص وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات باید به این سوال پاسخ بدهد که این الحاق دقیقاً چه منافعی برای کشور داشته است که برای تثبیت و تصویب آن تلاش می‌شود؟ در شرایطی که کشور درگیر جنگ اقتصادی شدیدی است و همه دستگاه‌ها باید بر بهبود معیشت مردم تمرکز کنند، چرا فرصت و سرمایه نهادهای مختلف کشور (از جمله مجلس و شورای نگهبان) صرف این لایحه می‌شود؟ چه منافعی در قانونی شدن این الحاق وجود دارد؟
نتیجه گیری
با توجه به ابهامات و تهدیداتی که پیوستن به فدراسیون فضانوردی برای کشور دارد و همچنین با توجه به اینکه دولت در ماههای پایانی عمر خود است (و قاعدتاً عضویت در معاهدات در این ماه‌ها با دقت و بررسی کمتری انجام می‌شود)، پیشنهاد می‌شود نمایندگان مجلس در تصویب این لایحه تأمل بیشتری به خرج دهند و هرگونه تصمیمی را به «بررسی های دقیق و کارشناسی ابعاد مختلف آن» و همچنین «ارائه گزارشی از منافع ناشی از عضویت در چند سال اخیر توسط دولت» موکول کنند.
