امروزه صنعت فضایی به عنوان یکی از پازلهای توسعه هر کشوری محسوب می شود و به همین دلیل است که کشورهای مختلف دنیا در تلاش برای ارتقای توانمندیهای خود در زمینه این فناوری و بهره گیری از کاربردهای آن از طریق تعامل با سایر کشورها هستند. از سوی دیگر با وجود اینکه پیش بینی می شود تا سال ۲۰۴۵ اقتصاد مرتبط با خدمات تا ۹۲.۵ درصد رشد کند، فناوری فضایی می تواند در این اقتصاد، نقش آفرینی کند و بستری برای توسعه کسب و کار و ارائه خدمات شود.
از این رو در اسناد بالادستی کشور، تاکیدات مقام معظم رهبری، برنامه های دولت ها و حوزه های قانونگذاری، موضوع اهمیت دستیابی به فناوری فضایی و استفاده از توانمندیهای داخلی این بخش دیده می شود و بر لزوم بهره گیری از کاربردهای آن تاکید شده است.
مرتضی براری رئیس سازمان فضایی ایران در هفته جاری با حضور در خبرگزاری مهر به سوالات گروه دانش و فناوری در خصوص ابعاد مختلف توسعه فناوری فضایی در کشور پاسخ داد.
اقدامات صورت گرفته در بخش فضایی کشور، چالشهایی که این بخش با آن روبرو است، دستاوردهای کشور در حوزه فناوری فضایی، الزامات توسعه فناوری بومی فضایی، برنامه ها و مشکلات مربوط به توسعه کسب و کارها و کاربردهای فضایی از جمله محورهای گفتگو با وی بوده است.
رئیس سازمان فضایی ایران در خصوص توسعه فناوری فضایی در کشور معتقد است که اگر از ظرفیتهای این بخش هم اکنون استفاده نکنیم، نه تنها فرصتها را از دست داده، بلکه کشوری وابسته و تحت سیطره کشورهای دیگر در حوزه فناوری فضایی خواهیم شد.
مشروح گفتگو با مرتضی براری معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات و رئیس سازمان فضایی ایران را می توانید در زیر بخوانید.
* آقای براری به عنوان نخستین سوال، دستاوردهای سازمان فضایی ایران در ۱۰ سال نخست برنامه فضایی کشور چه بوده و این بخش با چه چالشهایی برای رسیدن به برنامه توسعه مدنظر مواجه بوده است؟
در حوزه فناوری فضایی طی ۱۰ سال گذشته برنامه های خوبی تدوین شده است و ما شاهد هستیم که دولتها در این بازه زمانی نقش موثری برای توسعه این بخش ایفا کرده است. برنامه توسعه ده ساله فضایی کشور از سال ۸۵ آغاز شد و در سال ۹۴ به اتمام رسید. در این بازه زمانی دولت ظرفیت خوبی در دانشگاهها ایجاد کرد و هم اکنون شاهد هستیم که بیش از ۲۸ مرکز دانشگاهی ممتاز کشور در رشته های مرتبط با این حوزه در حال تربیت نیروی متخصص هستند. از سوی دیگر اقدامات صورت گرفته مطابق با برنامه توسعه فضایی کشور سبب شد تا خوشبختانه طی چند سال گذشته با فاصله زیادی کشور ما رتبه اول منطقه در این بخش را به خود اختصاص دهد و نقش آفرینی خوبی از لحاظ علوم انسانی این حوزه داشته باشد.
در حوزه زیرساختهای مرتبط با فناوری فضایی نیز ما تقریبا توانستیم توفیقات خوبی در ساخت ماهواره، ساخت ایستگاه فضایی و پرتابگر و نیز در راستای استفاده از فناوری فضایی و خدمت به جامعه به دست بیاوریم. اگرچه که صنعت فضایی کشور هنوز با یک چالش مهم روبرو است و آن گره خوردن کل توسعه صنعت فضایی کشور به بودجه دولتی است، در حالی که امروزه در دنیا این بخش بستری برای ورود بخش خصوصی فراهم کرده است.
* در حال حاضر آخرین وضعیت ساخت و پرتاب ماهواره ها چیست و در این زمینه چه خبر جدید و داغی می توانید به دوستداران بخش فضایی کشور بدهید؟
خبر مهم این است که پروژه های فضایی با سرعت و شتاب در حال پیشرفت است و جهت گیری کشور در برنامه های فضایی نیز به بحث توسعه زیرساختهای فضایی و ساخت ماهواره های عملیاتی و کاربردی مربوط می شود. به همین دلیل خبر داغ ما این است که فرآیند تحویل‌گیری ماهواره سنجش از دور «پیام» آغاز و کامل شده است و ما هم اکنون در حال تست سیستم عملکرد این ماهواره هستیم. این پروژه در مسیری است که قصد داریم فرایند سازگاری را با پرتابگر آغاز کنیم.
خبر داغ ما این است که فرآیند تحویل‌گیری ماهواره سنجش از دور «پیام» آغاز و کامل شده است و ما هم اکنون در حال تست سیستم عملکرد این ماهواره هستیم*جزئیات بیشتر از این ماهواره و زمان پرتاب آن اعلام کنید و اینکه این ماهواره چه کاربردهایی برای کشور خواهد داشت؟
ماهواره «پیام»، ماهواره سنجشی دانشگاه امیرکبیر با دقت ۴۵ متر است که به عنوان اولین ماهواره عملیاتی ایران قرار است در مدار بالای ۵۰۰ کیلومتری زمین قرار گیرد. این ماهواره ۲ سال ماندگاری در مدار زمین خواهد داشت. این درحالی است که تاکنون ما ماهواره های تحقیقاتی را در مدار تحقیقاتی زیر ۵۰۰ کیلومتر و با طول عمر یک ماه تا ۴۵ روز ارسال می کردیم اما ماهواره پیام قرار است با طول عمر دو سال در ارتفاع بالای ۵۰۰ کیلومتر مدار زمین قرار گیرد.
در زمینه زمان پرتاب این ماهواره نیز باید گفت که زمان دقیق پرتاب بستگی به نتایج تست دارد. ما در این هفته ماهواره را تحویل گرفته ایم و همکارانمان تست سیستمی و عملکردی را شروع کردند و بعد از این تست، فرایند هماهنگی با پرتابگر شروع می شود. زمان دقیق پرتاب بستگی به این تست دارد. یعنی کارشناسان تا تمامی تست ها را تایید نکنند، فرایند هماهنگی با پرتابگر را نمی توانیم شروع کنیم.
* آیا امکان پرتاب این ماهواره در مهرماه امسال و همزمان با هفته جهانی فضا وجود دارد و سوال دیگر اینکه آیا قرار است این ماهواره با پرتابگر داخلی پرتاب شود؟
زمان پرتاب ماهواره بستگی به فرایند این دو تست دارد که اصولا این تستها و فرآیند استاندارد آن بین ۶ تا ۹ ماه طول می کشد و امیدواریم پس از این مراحل، فرایند صدور دریافت مجوز پرتاب به سرعت انجام شود. در زمینه پرتابگر نیز، بله اولویت ما استفاده از پرتابگر داخلی در پرتاب است. توسعه پرتابگر داخلی در اولویت های ما است اما هدف دیگری نیز داریم که از ظرفیت پرتابگرهای خارجی هم بتوانیم استفاده کنیم. به همین دلیل یکی از بررسی هایی که در این ایام خواهیم داشت این است که بتوانیم با چند پرتابگر خارجی صحبت کنیم و همزمان هر دو مسیر را پیش می بریم.
* آیا در بحث همکاری با کشورهای دیگر در حوزه فضایی، محدودیتهایی وجود دارد و ممکن است این محدودیتها در زمینه استفاده از پرتابگر خارجی نیز تاثیر بگذارد؟
محدودیتی در همکاری با سایر کشورها در حوزه پرتابگر وجود ندارد. هم اکنون حدود ۱۲ کشور توانمندی پرتاب ماهواره دارند و ایران نهمین کشوری است که توانسته به این توانمندی دست پیدا کند. به همین دلیل برای همکاری با کشورهای توانمند در این بخش، تلاش خواهیم کرد. البته برخی از کشورها علاقه مند به همکاری نیستند و برخی دیگر این علاقه مندی را دارند. البته ظرفیتهای دیگری هم برای پرتاب وجود دارد. برای مثال ما می توانیم از ظرفیتهای سازمان همکاریهای فضایی آسیا و اقیانوسیه (اپسکو) یا بستری که سازمان ملل برای ماهواره های دانشگاهی قرار داده، استفاده کنیم. سازمان ملل اعلام کرده که اگر ماهواره توسط دانشگاه ساخته شده باشد و در راستای حل نیازهای دنیا باشد (برای مثال در حوزه گردوغبار و یا مدیریت بلایا )، در پرتاب آن همکاریهای لازم را خواهد داشت. از آنجایی که ماهواره هایی که ما درحال ساخت آنها هستیم، در جهت حل نیازهای جامعه و نیازهای جهانی است، می توان از این بسترها نیز استفاده کرد.
*ماهواره های دانشگاهی که به اتمام رسیده اند، چه سرنوشتی خواهند داشت؟ آیا قرار نیست این ماهواره ها که بیشتر جنبه تحقیقاتی دارند به فضا پرتاب شوند؟
ماهواره «دوستی» که محصول تولید دانشگاه شریف است، یک ماهواره با فناوری بالا (های تک) و تحقیقاتی محسوب می شود که طول عمر آن ۴۵ روز است. ما در فرایند کسب مجوز برای پرتاب این ماهواره هستیم؛ چرا که ساخت ماهواره با سازمان فضایی است اما مراجع دیگر مجوز پرتاب را می دهند. دنبال این هستیم که مجوزها اخذ و این ماهواره پرتاب شود.
ما اعتقاد داریم که پرتاب، بخشی از توسعه فناوری فضایی است. هدف از پرتاب این است که خیلی از فناوریها را در پرتاب تست کنیم. خیلی از «ساب سیستم» هایی که روی زمین ساخته می شود پس از تست، باید در فضا تست عملکردی نیز شوند و به همین خاطر، بسیاری از ماهواره ای که پرتاب می شوند با هدف تست «ساب سیستم ها» و دریافت گواهی تایید است.
*سایر ماهواره هایی که از دولت قبل بر زمین مانده اند چه زمانی تعیین تکلیف می شود؟
ما در ۲ کلاس ماهواره شامل ماهواره های مخابراتی و سنجش از دور در حال فعالیت در کشور هستیم. برای مثال ماهواره های دوستی شریف، پیام امیرکبیر و ظفر علم و صنعت در کلاس ماهواره های سنجشی است و ماهواره ناهید در کلاس ماهواره مخابراتی تعریف شده است. آخرین وضعیتی که مربوط به ماهواره ناهید می شود این است که این ماهواره از نظر پیمانکار ، تحویل داده شده و ما در حال انجام فرایند تست سیستمی و عملکردی آن هستیم. اگر این بخش هم انجام شود، فرایند سازگاری با پرتابگر را شروع خواهیم کرد. ما در ماهواره ناهید، قرار است چند فناوری ماهواره مخابراتی را تست کنیم. در کنار آن ساخت ماهواره ناهید ۲ هم آغاز شده که به طور کلی چون پیچیدگی فناوری این ماهواره ها بسیار بالا بوده و وزن زیادی دارند، در این پرتابها تصمیم داریم تعدادی از فناوریها را نیز تست کنیم.
* حال با توجه به توانمندیهای کشور در زمینه دستیابی به دانش ساخت ماهواره، کاربرد این ماهواره ها چیست و این ماهواره ها به کمک کدام قسمت از چالشهای کشور می آیند؟
ما در حال حاضر با چالشهایی از جمله مدیریت آب، محیط زیست، گردوغبار ، مدیریت بلایا ، کشاورزی و خدمات شهری در کشور مواجه هستیم. مطابق آمارها ما جزو ۱۰ کشوری هستیم که تحت تاثیر بیشترین بلایا قرار دارد. همچنین آمارها نشان می دهد که در یکسال گذشته تقریبا ۵۶ میلیون نفر از جمعیت کشورهای منطقه، تحت تاثیر بلایا قرار گرفته اند و بیش از ۴۳ میلیارد دلار خسارت برآورد می شود. این درحالی است که ۹۰ درصد بلایا هواخیز بوده ود تنها ۱۰ درصد آن از داخل زمین نشات می گیرد. مثل آتشفشان ، نشست زمین و زلزله و ... . براین اساس ما می توانیم از ظرفیت ماهواره های سنجشی برای مدیریت بلایا استفاده کنیم و تاکیدمان به نقش آفرینی در این حوزه است. ما به دنیا پیام دادیم که باید کشورهای دیگر در این حوزه همکاریها را توسعه داده و به یکدیگر در حل بحرانهای اینچنینی کمک کنند.
* یعنی اگر بخواهیم خیلی عامیانه تر راجع به این موضوع صحبت کنیم، می توانیم بگوییم برای مثال ماهواره ها می توانند وضعیت بحرانهای طبیعی را پیش بینی کرده و در مورد بلایا هشدار دهند؟
توجه به این نکته مهم است که ما در حوزه بلایا، یک فاز بعد از اتفاق داریم که با عنوان مدیریت بلایا شناخته می شود. در این زمینه آنچه مسلم است این است که امروزه ماهواره ها می توانند به شناسایی مناطقی که تحت تاثیر زلزله قرار گرفتند، برای امدادرسانی این بخش کمک کنند. اما از سوی دیگر تمام ماهواره هایی که در این حوزه پرتاب می شوند، برای پیش بینی و پیش گیری درنظر گرفته شده اند و به همین دلیل تمام تلاش کشورها به این سمت است که به تکنولوژی در حوزه ماهواره های سنجشی دست پیدا کنند و بتوانند بلایا را پیش بینی کنند که البته فرآیند سخت و پیچیده ای است. دراین راستا تمام توان در پرتاب ماهواره ها و کاربردهای تحقیقاتی در این حوزه با جدیت به کار گرفته شده است.
البته هم اکنون ماهواره هایی هستند که کل پدیده های روی زمین را رصد می کنند و ما می توانیم از طریق داده های این ماهواره ها برای مثال در حوزه کشاورزی، میزان و تنوع تولیدات و تراکم و سلامت تولیدات کشاورزی را به صورت روزانه رصد کرده و میزان ذخایر آبی و تغییراتی که در آن اتفاق می افتد را بررسی کنیم. در همین حال از طریق این داده های ماهواره ای می توان میزان ذخایر آبهای زیرزمینی را ارزیابی کرد. یک سری از ماهواره ها نیز توانایی این را دارند که تحلیل کنند که براساس قانون جاذبه این موضوع را شناسایی کنند که جرم کدام بخش زمین کمتر شده و حفره های زمینی ایجاد شده می تواند منشا بروز زلزله باشد. البته پیش بینی های صورت گرفته از طریق یک چنین تحلیلهایی، آنطور که باید دقیق نیست اما می تواند مورد توجه مدیران اجرایی کشور قرار گیرد.
* پس به این ترتیب هم اکنون می توانید آخرین پیش بینی که در حوزه خشکسالی و کم آبی از طریق داده های ماهواره ای داشتید را اعلام کنید؟
خوشبختانه ما در حوزه خشکسالی یک سند و متدولوژی را تدوین کرده و به سازمان ملل ارائه کردیم با این مضمون که همه کشورها می توانند با داده های رایگان ماهواره ای، وضعیت خود را از لحاظ خشکسالی ارزیابی کرده و راهکاری برای جلوگیری از این بحران طراحی کنند. این سند در سایت سازمان ملل به عنوان یکی از فعالیتهای ایران ثبت شده است و این سند در حوزه گرد و غبار هم مراحل تدوین را می گذراند. تا دوماه آینده این متدولوژی را به سازمان ملل ارائه خواهیم داد. با تدوین این ۲ سند به دنیا این پیام را می دهیم که ما در حوزه فضایی در راستای نیازهای جامعه بشری درحال نقش آفرینی هستیم و به کشورها کمک می کنیم.
در حوزه کاربردهای فناوری فضایی در کشور، در حوزه مدیریت آب، برنامه های جدی را با وزارت کشاورزی شروع کرده ایم و در حوزه خشکسالی هم تحلیل ها در حال انجام است.
*از آنجا که یکی از منابع مهم برای حل بسیاری از مشکلات کشور بحث دیتا است و فناوریهای فضایی نیز در این زمینه می توانند بسیار راهگشا باشند، سازمان فضایی تاکنون چه دیتاهای مفیدی را جمع آوری کرده و این منابع چه کاربردها و استفاده هایی می توانند داشته باشند؟
ما بیش از ۳۰ سال داده ها و تصاویر ماهواره ای را در اختیار داریم. مهمترین موضوع هم اکنون بحث بیگ دیتا و اپن دیتا است و یکی از مراکزی که در کشور دارای بیگ دیتا است، سازمان فضایی است. ما روزانه از ۸ ماهواره دیتا دریافت می کنیم و یک دیتابیس بسیار ارزشمند در اختیار داریم. به همین دلیل یکی از مهمترین برنامه های ما، اپن کردن این دیتاها است. قصدمان این است که داده ها را در دسترس جامعه و بخش خصوصی قرار دهیم . این داده ها زمانی ارزشمند است که تبدیل به ارائه خدمات شود و یکی از مهمترین اهداف ما و پروژه هایی که شروع کردیم توسعه دیتاسنتر است. باید بتوانیم دیتاها را آرشیو کنیم .به همین دلیل کار دیگری که با دانشگاهها شروع کردیم این است که این اطلاعات و دیتا را با پلتفرم هایی در بستر رایانش ابری (کلاد ) برای استفاده کسب و کارها قابل پذیرش کنیم.
بحث بعدی این است که بتوانیم کسب وکارهایی را شکل دهیم که بتوانند از طریق این دیتاها به جامعه خدمات ارائه دهند. ما ۵ محور در اولویت داریم که یکی از حوزه ها کشاورزی است. کشور ما در این حوزه نسبت به کشورهای پیشرفته، بهره وری پایین تری دارد. ما باید تلاش کنیم از همه فناوریها استفاده کنیم و بهره وری این بخش را بالا ببریم . چون یکی از اقتصادهای جدی کشور ما اقتصاد کشاورزی است و شما می بینید که ما بیش از ۱۸ میلیون هکتار زمین و جنگل و مراتع داریم. یک بازار بکر که فناوری می تواند بهره وری این بخش را ارتقا دهد و هم در کاهش هزینه های تولید و افزایش تولید و بهره وری مفید فایده باشد. برای مثال ما در مغان با استفاده از داده های فضایی توانستیم در یک بخشی از مزارع یک میلیارد تومان در مصرف سموم صرفه جویی کردیم. اینکه بتوانیم به کشاورزان بگوییم در چه زمانی چه مقدار سموم و چه مکانیزم توزیعی خواهید داشت، خیلی می تواند کمک کند.
یکی دیگر از این حوزه ها هواشناسی است. امروز هواشناسی می تواند بستری برای کسب و کارها باشد. برای مثال طوفان شدیدی در یک مقطعی از سال در شمال کشور همه مزارع کشاورزی را تخریب کرد و زمینهای کشاورزی دچار آسیب شدند. اگر یک ساعت زودتر می شد به کشاورزان خبر داد محکم کاری انجام می شد و آسیب مزارع کمتر می شد. اگرچه سازمان هواشناسی این موضوع را در اخبار هشدار داده بود اما کشاورز به اخبار توجهی ندارد. به همین دلیل اگر اپلیکیشنی طراحی می شد که برای کشاورزان و صیادان، اطلاعات دقیق هواشناسی را از طریق داده های ماهواره ای دراختیارشان قرار می داد بسیار کاربردی بود. امروزه کشورهای دیگر از این فناوری دارند استفاده می کنند و صیادان برای ماهیگیری از ابزارهای ماهواره استفاده می کنند. برای مثال می توان اطلاعات داد که در این بخش از دریا چگالی ماهی ها در چه عمقی بیشتر است.
* در بحث آب چطور؟ آیا داده های ماهواره ای می توانند به کمک مدیریت منابع آبی بیایند؟
ما در بخش آب پروژه ای را برای مدیریت آبهای مرزی و فراسرزمینی در دست اجرا داریم. در این زمینه با وزارت ارتباطات توافق کردیم که برای استفاده از داده های فضایی در مدیریت آب، پروژه ای را جلو ببریم. این موضوع درحدی جدی است که در بهمن سال گذشته سازمان ملل همایشی در پاکستان با عنوان « کاربرد داده های فضایی در مدیریت آب» برگزار کرد. به همین دلیل ما نیز برای مدیریت آب با استفاده از اطلاعات ماهواره ای پروژه ای را هفته گذشته با وزارت ارتباطات شروع کردیم و قرار شده پس از جمع بندی پروژه، جلسه ای را با وزارتخانه های جهاد کشاورزی و نیرو داشته باشیم.
در حوزه خشکسالی هم الگوریتمی را با هماهنگی سازمان محیط زیست طراحی کرده ایم و در تلاش هستیم این پروژه را اجرایی کنیم. البته مهمترین بحث ما این است که سازمان فضایی بستری را برای ورود بخش خصوصی به این پروژه ها فراهم کند. هم اکنون بسترسازی پروژه مدیریت خشکسالی و آب با استفاده از داده های فضایی در چند استان آغاز شده و سعی بر این است که با استفاده از بخش خصوصی، اطلاعات مدیریتی ارزشمندی در اختیار مدیران ارشد استانها قرار دهیم. این بسترسازی در استانهای البرز ، اصفهان، مازندران و شیراز آغاز شده و علاقه مند هستیم یک استان را به عنوان پایلوت قرار دهیم تا با استفاده از داده های ماهواره ای در مدیریت آب و خشکسالی در این استانها نقش آفرینی کنیم.
هم اکنون بسترسازی پروژه مدیریت خشکسالی و آب با استفاده از داده های فضایی در چند استان آغاز شده و سعی بر این است که با استفاده از بخش خصوصی، اطلاعات مدیریتی ارزشمندی در اختیار مدیران ارشد استانها قرار دهیم.
* با توجه به تأکید سازمان فضایی بر ورود بخش خصوصی به حوزه فضا، مهمترین اقدام و تشویق سازمان برای این منظور چیست؟
موضوعات دیگری چون مدیریت بلایا، خدمات شهری و محیط زیست هم در اولویت ما است و ما تلاش می کنیم زیرساختهای فضایی را توسعه دهیم. همان کاری که شرکت ارتباطات زیرساخت با همکاری اپراتورها در توسعه زیرساختهای زمینی انجام می دهد. ما هم مسئول ایجاد زیرساختهای فضایی هستیم. این مهمترین اولویت ما است. کارهای تحقیقاتی توسعه این زیرساخت، به اتمام رسیده و ما نیازمند سرمایه گذاری هستیم. به همین دلیل باید بستری فراهم شود که بخش خصوصی هم با ما در توسعه زیرساختهای فضایی کشور مشارکت کند.
همانگونه که در حوزه ICT در دولت یازدهم، ۵ هزار میلیارد تومان در ۵ سال توسط دولت سرمایه گذاری شد و بیش از ۲۰ هزار میلیارد تومان نیز بخش خصوصی سرمایه به این حوزه وارد کرد و این موضوع توانست بستری برای خدمات دهی کسب و کارها باشد. در این راستا ما در توسعه زیرساختهای فضایی نیز نیاز به مشارکت بخش خصوصی داریم و از این جهت هفته گذشته و پس از جلسات جدی تخصصی، تصویب پروانه اپراتورهای ماهواره ای مخابراتی در دستور کار کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات قرار گرفت و بیش از نیمی از ماده های آن بررسی شد.
امید می رود طی هفته های آتی پروانه اپراتور ماهواره مخابراتی تصویب شود که این موضوع این نقطه عطفی برای ورود سرمایه گذار بخش خصوصی به این عرصه خواهد بود. به موازات آن نیز پروانه فعالیت ماهواره سنجشی در حال تکمیل است و حتی دنبال این هستیم که هرجا که بخش خصوصی حاضر به سرمایه گذاری باشد فضا را باز گذاشته و تصدی گری را رها کنیم. مطالعاتی در این زمینه شروع شده و در حال رفع موانع برای سرمایه گذاری بخش خصوصی در حوزه خدمات فضایی هستیم و جایی که توجیه اقتصادی برای بخش خصوصی ندارد، دولت تمام قد حاضر به سرمایه گذاری در این بخش است.
