در طول تاریخ رویدادهای سیاسی از جمله جنگ و انقلابها بر حوزه اجتماعی و فرهنگی بسیار تاثیر گذار بوده است. چنین رخدادهایی در کشور  و به ویژه در عرصه هنر، عواملی جریان ساز بوده و مسبب ایجاد جریاناتی کوتاه مدت و بلند مدت بوده است و همواره به عنوان بستری مناسب و تاثیرگذار برای تولید آثارهنری با فرم و محتوای خاص، دستمایه هنرمندان قرار گرفته است.

فیلم سفر سنگ ساخته مسعود کیمیایی نیز حاصل چنین فرایندی بوده و به عنوان اثری متاثر از انقلاب ۱۳۵۷ قابل توجه و بررسی است.

فراز و نشیب تاریخ هنر اکثر کشورهایی که درگیر اینگونه وقایع و تحولات شده اند، بیانگر نکته فوق بوده است و ایران نیز از این قاعده مستثنی نخواهد بود. با توجه به پشت سر گذاشتن بسیاری از این برهه ها و حوادث تاریخی و تاثیر آن بر هنرمندان معاصر، شاهد بوده ایم که هنر نیز همواره در تندباد این حوادث و تغییر و تحولات، فراز و نشیب های بسیاری داشته و به شدت آبستن شرایط سیاسی و اجتماعی عصر خود بوده است.

آثار هنری خلق شده بویژه در زمینه هنرهای نمایشی و بطور تخصصی تر در زمینه فیلم و سینما به شدت متاثر از این جریانات بوده اند؛ بطوریکه آثار تولید شده در ایام نزدیک به رخداد انقلاب اسلامی کاملا این نکته را اثبات کرده اند.

فیلمهای موجود از آن دوره، از جمله فیلم سفر سنگ اثر کیمیایی کاملا بیانگر تب و تاب تند و احساساتگری انقلاب است. در این میان، مسعود کیمیایی نیز تحت تاثیر تب و تاب انقلاب به خلق اثری پرداخته که وجه ایدئولوژیک و احساسی آن بر وجه هنری و عقلانی اثر غالب است.

از آنجا که اکثر انقلابهای دنیا بر پایه احساسات بوده و در اکثر این انقلابها، بعد احساسی بر بعد عقلانی چیره است، معمولا آثاری که همزمان با اینگونه وقایع و همراه با آنان خلق می شوند نیز متاثر از این جریان است؛ لذا همواره به دلیل مغلوب شدن هنرمند در مواجهه با احساسات گری جامعه، معمولا اثر تولید شده نیز بعد منطقی و خردمندانه خود را از دست داده و در تولیداتی که درچنین شرایطی پدید آمده، وجه تبلیغاتی و احساسی بر وجه هنری اثر غالب است.

در این گونه از آثار، تاکید بیشتر بر محتواست و در بسیاری مواقع به دلیل افراط هنرمند، فرم اثر به شدت مغلوب محتوا شده و ما در این مواقع با آثاری به اصطلاح شعاری روبرو هستیم، آثاری که بطور کامل فرم خود را از دست داده اند.

 بنا بر شرایط متاثر از انقلاب اسلامی، مسعود کیمیایی نیز تحت تاثیر این جریانات و رویدادها، اثری بسیار متفاوت از آثار پیشین خود با عنوان “سفر سنگ” را در آن سالها  به مخاطب عرضه می کند.

 فیلم سفر سنگ حکایت از روستایی دارد که  مردمش برای نجات و خلاصی از شر خان و رهایی از بند استثمار طبقه فئودال، قصد راه اندازی آسیاب عمومی ده را در سر می پرورانند. آسیاب ده نیاز به سنگ آسیاب داشته و مردم این آبادی برای راه اندازی آن به ناچار نیاز به سنگی عظیم دارند. آسیابی که از آن خود مردم باشد؛ اما به دلیل ترس از خان و عوامل دست نشانده وی کسی جرات مواجهه باخان را ندارد.

از آنجا که قدرت در دستان حاکمیت بوده و حاکمیت نیز از آنِ طبقه فئودال بوده و این اربابان هستند که برای مردم تعیین تکلیف می کنند، لذا مردم از ترس جان خود و خانواده خود از این اقدام خودداری کرده و در این میان تنها یکی از مردان با شهامت روستا حاضر به انجام آن شده و از آنجا که فردی آزادیخواه و انقلابی بوده، داوطلبانه به قصد آوردن سنگ، راهی کوه و کمر می شود.

 او به تنهایی در تلاش است تا هرچه زودتر این سنگ را به روستا برساند و هیچ ترسی به خود راه نمی دهد و با توجه به شناخت او از خان و بیرحمی و وحشی‌گری او، هرگز دچار تردید نمی شود. او به تنهایی دست به عمل زده و تا بخشی از مسیر، سنگ را آورده و کارشکنی های عوامل خان تاثیری در وی نداشته و موانع را یکی پس از دیگری پشت سر می گذارد؛ اما خان که تلاشش تا بدینجا بیهوده بوده و می بیند که او ترسی به دل راه نداده و همچنان به کار خود ادامه می دهد و بر آن اصرار نیز می ورزد، عده ای را اجیر کرده و او را بشدت مورد ضرب و شتم قرار می دهند.

عوامل خان سعی می کنند از این طریق او را بترسانند و از ادامه راه باز دارند؛ اما این درگیری و کتکهای مفصلی که نقش اول فیلم خورده، او را به اتمام کار مصمم تر کرده و هرگز کوتاه نیامده و به هیچ وجه حاضر نمی شود که پا پس بکشد.

این مرد دلیر به محض اینکه تا حدی بهبود می یابد به ادامه کار خود پرداخته و سخنان اطرافیان و دوستان وی نیز در او کارگر نیست. او مصمم به انجام کار خود است و نهایتا با تلاش بسیار، سنگ را تا نزدیکی روستا آورده و ما می بینیم که وی با سنگ عظیمی بر تپه ای مشرف به روستا ایستاده و تنها با پشت سر گذاشتن چندین قدم دیگر، کار را به پایان می رساند.

در این میان خان همچنان تلاش می کند که از این حرکت جلوگیری کند؛ اما هیچ یک از اقدامات او و نوچه هایش بی نتیجه مانده و حتی کار به جایی می رسد که  همه مردم روستا که برای دیدن او و سنگ آسیاب در  محل گرد آمده اند، به کمک او می شتابند و خان با زور و تهدید وحتی اسلحه توان برابری با آنان را نداشته و خود را شکست خورده می بیند.

در این لحظه می بینیم که قهرمان روستا گویا اندیشه ای در سر دارد. سنگ آسیاب را به سراشیبی می رساند و در این لحظه ناگهان سنگ رها شده و با سرعت به سمت منزل خان می غلطد و خان و خانه و عمارت اربابی را به کلی منهدم و نابود می کند و در آخر، این مردمند که با اتحاد، پیروز از میدان بیرون می آیند و سفر سنگ در اینجا به پایان می رسد.

با توجه به قصه و روند داستانی اثر در می یابیم که الگوی وجود خان و ارباب و ظلمهای بی حد و حصر خوانین، استثمار مردم و ناتوانی مردم در برابر ظلم، پیدا شدن قهرمانی در این میانه و اقدام انقلابی قهرمان در براندازی بنیان ظلم و ستم در جامعه و نهایتا پیروزی حق بر باطل که الگویی بسیار تکراری و استفاده شده در بسیاری از فیلمهای این چنینی است، در این اثر نیز محور قرار گرفته و مسعود کیمیایی در قصه پردازی این اثر نیز، همین روند را دنبال کرده است.

در فیلم سفر سنگ، کیمیایی نیز از همین الگوی مستعمل استفاده کرده و با سردادن شعارهای بسیار، در آخر با حرکتی انقلابی اثر را به پایان رسانده و نهایتا با ارائه انتهای خوشبینانه و پیروزی مردم، این اثر نیز به پایان می رسد.

الگویی بسیار تکراری در طول تاریخ درام نویسی در جهان و اکثر کشورهایی که در برهه هایی با این شرایط روبرو شده اند، این فیلم را شکل داده است و حتی مسعود کیمیایی نیز در نجات این سوژه و ایده ناتوان می ماند.

فیلم سفر سنگ به کارگردانی مسعود کیمیایی نیز مانند هر فیلم انقلابی دیگری، مغلوب ایدئولوژی بوده و اساسا ایدئولوژی تعیین کننده مسیر داستان است. از آنجا که ایدئولوژی همواره با بایدها و نبایدها سرو کار دارد، لذا کلیه امور، بُعد نسبی خود را از دست داده و تبدیل به اموری مطلق شده و این مطلق گرایی ناشی از نگاه ایده‌آل و آرمانگرایانه معمولا با واقعیت موجود تناسبی نداشته و در این شرایط، احساس حاکم است و در حاکمیت احساس،  وجه عقلانی امور از دست می رود.

طبیعتا وقتی وجه عقلانی در اثری وجود نداشته باشد، نتیجتا احساس جای آن را گرفته و نسبیت در امور حذف می شود. متاسفانه فیلم سفر سنگ نیز عاری از این موارد نبوده و واقعیت آنروز جامعه در این اثر رنگ باخته و اساسا کیمیایی مطلبی را عنوان می کند که شعار مرده محسوب می شود؛ البته نگاه نمادین و تمثیلی در برخی نقاط، مخاطب را به تفسیر واداشته و بر همین اساس است که بین قیصر و سفر سنگ از  آثار کیمیایی هیچگونه موازنه ای برقرار نمی شود.

البته لازم به ذکر است که با تمام این احوال، فیلم سفر سنگ در میان آثاری که در تب و تاب انقلاب تولید شده یک سر و گردن از مابقی آثار تولید شده در سینمای ایران آن زمان بالاتر بوده است.

به هر حال با کارگردانی مسعود کیمیایی ما با فیلمی خوش ساخت و دارای قصه ای نسبتا شسته رفته روبروییم که کمتر در دیالوگها شعار داده و بحث شعاری بودن در بطن قصه شکل گرفته است. در ضمن بازی روان و نسبتا خوب بازیگران با هدایت مسعود کیمیایی و فرعیات قصه و جذابیتهایی که کارگردان در اثر ایجاد کرده، همانطور که گفتیم فیلم متوسطی را از این فیلمساز شاهدیم.

 ضعف اصلی این آثار در کوتاه بودن عمر آنان است. این دسته آثار به دلیل پرداختن احساسی به وقایعی که با گذشت زمان نگاه ما نیز به آنها تغییر می کند و بتدریج عقلانیت بر احساس چیره شده و بصورت عینیت بروز می یابد، عمر شان با این تغییر نگاه و دیدگاه و فلسفه مخاطب به پایان می رسد. اصطلاحا چنین آثاری دارای تاریخ مصرف معین بوده و با اتمام تاریخ مصرفشان، ضرورت وجودی اثر نیز از میان رفته و فیلم برای همیشه به بایگانی سپرده شده می شود.

.

منبع: تکرا

 

نوشته انقلاب در سینمای ایران؛ نگاهی به فیلم سفر سنگ اثر مسعود کیمیایی اولین بار در تکرا - اخبار روز تکنولوژی پدیدار شد.