فیلم اجاره نشین ها به کارگردانی داریوش مهرجویی را می توان به عنوان یک اثر سینمایی در ژانری کمدی دسته بندی نمود. فیلمی که به معنای واقعی کلمه یک کمدی ناب از فاجعه فروپاشی یک ساختمان محسوب می شود.

آثار بسیاری با عنوان کمدی در سینمای بعد از انقلاب ایران به وفور ساخته شده است” اما آثاری همچون فیلم اجاره نشینها ساخته داریوش مهرجویی را در سینما، به عنوان نمونه ای بسیار کمیاب و انگشت شمار می توان یافت.

اکثر آثار کمدی که تا به امروز ساخته شده یا به جهت خنداندن مخاطب آنقدر پیش رفته که به لودگی تبدیل شده اند و یا محتوای خود را از دست داده و به اثری صرف  برای ایجاد خنده در مخاطب مبدل شده است. فیلم  اجاره نشین ها ساخته مهرجویی به عنوان یک اثر کمدی دارای نماد و نشانه های متعدد بوده و به هیچ وجه محتوا، قربانی فرم نشده است. این فیلم علاوه بر خنده در تماشاگر، او را به فکر واداشته و مخاطب را تا عمق یک فاجعه اجتماعی پیش می برد.

یکی از اهداف فیلم اجاره نشین ها ایجاد خنده در مخاطب است؛ اما نه به هر قیمتی. اگر قالب کمدی برای چنین فیلمی از سوی نویسنده و کارگردان انتخاب شده، بسیار هوشمندانه بوده است. در بسیاری از اوقات یک حرف یا موضوعی را نمی توان در قالب یک اثر جدی ارائه نمود؛ زیرا امکان دارد در برابر کارگردان سدی ایجاد شود که مانع از بیان افکار و دیدگاه او می شود. لذا بسیاری مسائل را نمی توان بصورت جدی مطرح نمود؛ بنابراین کارگردان می بایست قالبی مناسب برای ارائه دیدگاه ها و افکار خویش بیابد و البته در این اثر، مهرجویی از کمدی بهره فراوان برده است. مهرجویی بواسطه ژانر کمدی بسیاری از ناگفته ها را بیان کرده، بدون آنکه با تیغ سانسور مواجه شود.

نکته دیگر اینکه، مخاطب نیز ممکن است در قالب اثر جدی نتواند سخن کارگردان را دریافت نماید؛ اما کمدی وسیله ای است برای بیان هر آنچه که نمی توان بصورت جدی بیان کرد. بسیاری از گفته ها در لفافه شوخی و طنز بیان می شود و اثری دوچندان نیز خواهد داشت.

در این فیلم نیز ما با یک آپارتمان و مسائل و حواشی و فروپاشی آن سر و کار داریم. آپارتمانی که در واقع در این اثر تبدیل به نماد شده است. آپارتمانی که تبدیل به نشانه و سمبل جامعه ای شده است که در این جامعه هر کس تنها به فکر خویش بوده و هیچگونه ارتباط اجتماعی و نشانه های شهروندی و زندگی اجتماعی در آن دیده نمی شود. در واقع آپارتمان علاوه بر دلالت بر واقعیت وجودی خود، دلالت بر جامعه ما به ازای بیرونی داشته؛ لذا کارکردی مفهومی یافته است.

فیلم اجاره نشین ها ساخته داریوش مهرجویی با نماهایی عمومی و باز از خیابان ولیعصر و برج‌های تازه ساخته شده‌ی یک شهر در حال توسعه و بناهای مدرنی همچون موزه‌ی هنرهای معاصر و مجتمع بزرگ آتی‌ساز شروع می‌شود. در همین ابتدای کار ما با شهری دارای معماری بی هویت و ناهمخوان روبرو هستیم، شهری که در آن به وضوح  توسعه ای نامتوازن را شاهد هستیم .

کارگردان با استفاده از نماهای بیرونی از شهر، مدام تناقض ها وتضادهایی را مطرح می کند که این تضادها در زندگی آدمهای این شهر نیز رخنه کرده است. ساختمان هایی بزرگ و شیک و برج هایی با شکوه را می بینیم که با نمای کلی شهر در تضادند. همچنین ساختمان ها و برج های ساخته شده در کنار اتوبان‌ها و خیابان‌ها با اتومبیل های موجود در محیط و درخت های خشکیده کنار خیابان همخوانی چندانی ندارند و نشان از ناهمگونی و تضاد در شهر را دارند.

و اما با خروج از فضای شهری در ادامه روایت، به ساختمانی می‌رسیم که در حاشیه‌ شهر و در  منطقه‌ای در حال ساخت و سازهای تازه، بنا شده است. با توجه به روایت و قصه و در مواجهه با شخصیتها، می فهمیم که این ساختمان در این فیلم به نشانه و نمادی از جامعه آنروز تبدیل شده، ساختمانی که از بیرون نسبتا زیبا و سالم بوده و در ظاهر مشکلی ندارد؛ اما وقتی قدم به داخل خانه می گذاریم، معماری داخلی و آسیبهای موجود در معماری علی‌رغم ظاهرش، نشان از ساختمانی متزلزل دارد، ساختمانی که هر لحظه امکان فروپاشی آن وجود دارد.

کارگردان در فیلم اجاره نشین ها زیباترین و بهترین استفاده از معماری را کرده است. یک ساختمان با معماری کهنه که بیرون و درون آن نشان از جامعه ای پر از تضاد و تناقض دارد. جامعه ای که هر لحظه در حال فروپاشی است. بنایی متزلزل که محوریت قصه فیلم را بر عهده دارد، خود بیانگر هجوم اجتناب ناپذیر مدرنیته به محیط زندگی ملتی که غالبا سنتی می اندیشد و سنتی هم زندگی می کند.

جامعه ای که خودش همواره در خود دارای تضادی قابل توجه بوده و نتوانسته تحولات جدید را بپذیرد و هضم نماید و بیش از پیش دارای عدم تعادل شده و  تضادهای موجود هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی به صورت روزافزونی در حال افزایش است.

داریوش مهرجویی در این اثربا استفاده از معماری (داخلی و خارجی) بصورت نمادین در القای مفاهیمی چون جامعه و معضلات موجود و عدم هماهنگی بین اعضا و افراد آن جامعه و حذف اخلاقیات، به درستی جامعه را کاملا مطابق عصر خود تصویر نموده و شاید بتوان گفت که بسیاری از ناگفته های کارگردان در معماری اثر، خود را آشکار کرده است. بسیاری از مفاهیمی که در کلام نمی گنجد.

به هر حال هر ساختمانی به جهت عناصر و معماری آن، تا یک حد مشخصی استحکام و استقامت داشته و اگر عواملی که به آن آسیب وارد نموده بیشتر از مقاومتش باشد، ساختمان دگرگون شده و از هم فرو می پاشد و همانطور که یک معماری به محافظت، مراقبت، رسیدگی و مراعات نیاز دارد، جامعه انسانی نیز به همان مراقبت و حتی بیشتر از آن نیازمند است.

رها کردن جامعه به حال خود و اعمال نشدن قانون و یا فساد موجود در سیستم و افزایش آن، می تواند به یک فاجعه بیانجامد، فاجعه ای که غیر قابل جبران است. یکسویه نگری، منفعت طلبی و مصلحت اندیشی، پایه های یک جامعه را سست کرده و نهایتا از درون نابود می‌شود.

در فیلم اجاره نشین ها ساخته داریوش مهرجویی، اکبر عبدی، عزت الله انتظامی، رضا رویگری، حسین سحرخیز، فریماه فرجامی و دیگر بازیگران برجسته تئاتر و سینما به ایفای نقش پرداخته و این هنرمندان یکی از بهترین بازی های خود را در این اثر ارائه داده اند.

حتی اگر این فیلم را پیش از این نیز دیده باشید، تماشای دیگر بار آن به هیچ وجه خسته کننده نبوده و هنوز هم اثری تاثیرگذار خواهد بود و در ضمن از آثار برجسته سینمای کمدی ما محسوب می شود. یک کمدی بی نظیر که در عین حال که مخاطب خود را می خنداند، او را به فکر واداشته و در ورای ظواهر، امری بسیار خطرناک در فیلم دیده می شود که هر لحظه ممکن است ساختمان از ریشه فرو ریزد و قربانیانی بر جای گذارد.

در ضمن با توجه به اینکه این فیلم سالها پیش ساخته شده است؛ اما هنوز رنگ و بوی کهنگی نگرفته و همچنان ما به ازای بیرونی دارد. اثر مذکور همچنان دارای پیامی تازه و نو و متناسب باشرایط روز جامعه را در خود دارد و انگار که برای همین امروز و جامعه فعلی ساخته شده است.

فیلم اجاره نشین ها هیچگاه تازگی خود را از دست نخواهد داد؛ مگر جامعه از اساس اصلاح شود و ما با چنین فاجعه هایی دیگر مواجه نباشیم.

.

منبع: تکرا

نوشته فروپاشی ساختمان به مثابه یک جامعه، فیلم سینمایی اجاره نشین ها ساخته داریوش مهرجویی اولین بار در تکرا - اخبار روز تکنولوژی پدیدار شد.

بهرام بیضایی از هنرمندان برجسته تئاتر و سینمای ایران در قبل و بعد از انقلاب محسوب می شود. او از دهه ۳۰ و ۴۰ در حوزه سینما و تئاتر، در زمینه نویسندگی و کارگردانی فعالیت داشته است و آثاری ماندگار در سینمای ایران خلق نمود.

ایشان نمایشنامه و فیلمنامه های بسیاری را تالیف نموده، همچنین تئاترهای متعددی را به روی صحنه برده است. در زمینه کارگرذانی سینما آثار درخشانی همچون رگبار، کلاغ، غریبه و مه، باشو غریبه ای کوچک، مسافران، چریکه تارا، شاید وقتی دیگر  و سگ کشی و برخی آثار ماندگار دیگر را  در کارنامه حرفه ای خود ثبت و به مخاطب عرضه نموده است.

در این مبحث نگاهی به فیلم مرگ یزدگرد می‌اندازیم. فیلم ” سگ کشی ” آخرین تجربه وی در زمینه کارگردانی فیلم بود و متاسفانه پس از آن با نارضایتی های بسیاری که  از عدم  شرایط امکان تولید کار هنری داشت، ایران را به مقصد آمریکا ترک نمود.

بهرام بیضایی کارگردان فیلم مرگ یزدگرد از همان ابتدای کار شدیدا به نمایش ایرانی علاقمند بود و در این زمینه تحقیقات بسیاری نیز انجام داد و کتاب “تاریخ نمایش در ایران” حاصل بخشی از جستجو و کنکاش وی در عرصه تاریخ هنرهای نمایشی در ایران بوده که به چاپ رسیده است.

بهرام بیضایی به واسطه ایرانی بودن و داشتن تعصب ایرانی نسبت به فرهنگ و تمدن خود و همچنین به دلیل علاقمندی اش به انواع و اقسام شیوه های نمایش ایرانی و اشراف کامل بر آنها، در بسیاری از آثار خود از آنها بهره گرفته است. ما همواره رد این علاقمندی و ریشه فرهنگ و تمدن ایرانی و تاریخ هنر این مرز و بوم را در آثار او چه تئاتر و چه سینما شاهد بوده ایم.

بهرام بیضایی در آثار نمایشی خود همواره از قواعد نمایش سنتی ایرانی اعم از تعزیه و تماشا و تخت حوضی و خیمه شب بازی و اشکال مختلف دیگر آن بهره برده است. او با مهارت و تبحر تمام توانسته این قواعد را از کهنگی درآورده و در قالبی مدرن، نو و متناسب با شرایط فیلم و یا تئاتر استفاده نماید. این تلاش وی سبکی خاص در آثار  بیضایی را پدید آورده که مخاطب نیز با آن آشنا شده و مورد پذیرش او  قرار گرفته است و استقبال از آثار او در ایران نیز گواهی بر این مدعاست.

بیضایی فیلمها و تئاتر های متعددی را کارگردانی کرده و هر کدام از آثار او حال و هوای خاص خود را داشته و همچون قصه های فولکلور و کهن، در آثارش رمز و راز از عناصر اصلی بوده و دنیای آثارش، دنیایی وهم آلود و سرشار از رمز و راز است.

در میان آثار بیضایی، فیلم مرگ یزدگرد که در سال ۶۱ ساخته شد تا حدی به لحاظ فرم با دیگر آثارش دارای اندک تفاوتهایی است و این تفاوت ناشی از تداخل مرزهای تئاتر و سینما بوده و ما در مواجهه با این اثر،  ترکیبی از تئاتر و سینما را شاهد هستیم. فیلم مرگ یزدگرد به دلایل مختلف از جمله بی حجاب بودن سوسن تسلیمی و یاسمن آرامی، توقیف شد و اکران عمومی نگرفت؛ اما به گمانم بسیاری از مخاطبان بیضایی به اثر دست پیدا کرده و مخاطبان بسیاری نسخه ویدئویی این اثر درخشان را دیدند.

و اما قصه فیلم مرگ یزدگرد

مرگ یزدگرد نوشته و کار بهرام بیضایی و از آثار ماندگار سینمای ایران، حکایت فرار یزدگرد در جنگ با تازیان و گم شدن در بیابانی برهوت است. او با پناه آوردن به آسیابی که به دلیل شرایط بد اقتصادی فعال نبوده و پذیرش وی توسط آسیابان فقیر و خانواده اش که خود از گرسنگی در رنجند، از مرگ رهایی می یابد. یزدگرد پس از چندی که حالش بهبود یافته، از آسیابان تقاضایی دارد. او دستور به قتل خود داده؛ اما آسیابان تمرد می‌کند. لذا یزدگرد شروع به آزار و اذیت مرد آسیابان و زن و دخترش می پردازد تا بلکه خون آسیابان به جوش آمده و او را از این زندگی خلاص کند.

نهایتا سرکردگان لشکر ایران پس از جستجوی بسیار به دنبال پادشاه، به این آسیاب رسیده و در آنجا با جسد بی جان او روبرو می شوند. سپس با شکنجه، استنطاق و محاکمه آسیابان به جرم قتل شاه، در می یابند که این مرگ خواسته خود پادشاه بوده است. لذا آسیابان را عفو کرده و می روند و در این هنگام بیرق های سیاه سپاه تازیان از دور دیده می شود. در پایان فیلم، زن آسیابان رو به سرداران شاه کشته شده می‌گوید: اینک داوران اصلی از راه می رسند٬ شما را که درفش سپید بود، این بود داوری٬ تا رای درفش سیاه آنان چه باشد.

در اثر مذکور، نکات و مسائل متعددی عنوان می شود که در اینجا مجال طرح آنها نبوده و ما بیشتر به مواردی که دارای تاکید و اهمیت ویژه تری است، می پردازیم. فیلم مرگ یزدگرد از نظر فرم و محتوا قابل بحث بوده و ضروری است که تا حد امکان به هر دو بُعد آن بپردازیم.

بهرام بیضایی در فیلم مرگ یزدگرد با ایجاد یک موقعیت و طرح روایتهای متعدد از یک واقعه؛ اما ناشی از چند دیدگاه، بسیار ماهرانه و زیبا مطلق نگری و قطعیت در وقایع، از جمله تاریخ را زیر سوال برده و به زیبایی علم ناقص انسان بر امور و پنهان ماندن برخی زوایا از دید هر انسانی نسبت به یک واقعه را طرح نموده است. بهرام بیضایی با ایجاد موقعیت مواجه شدن بزگان دربار با جسد پادشاه و شنیدن روایتهای متعدد از آسیابان و خانواده اش از سویی و محتمل بودن هر کدام از آن وقابع به اندازه دیگری، آنها را در داوری دچار سردرگمی و استیصال نموده است. لذا به هر روایتی مشکوک شده و  تردید تمام ذهن بزرگان را فرا میگیرد و در تعیین روایت صحیح دچار تردید شده و ناتوان میمانند.

البته این ناتوانی به دلیل همان نقص اساسی در آگاهی و اطلاعات انسان در مواجهه با اموری است که هیچکدام قطعیت نداشته و همگی نسبی هستند. آسیابان به گونه ای روایت می‌کند و زن آسیابان روایت خود را ارئه کرده و دختر آسیابان نیز روایتی دیگر را مطرح می‌کند. مخاطب و داوران، هیچگاه نمی توانند بفهمند که حقیقت ماجرا چه بوده است و جالب اینجاست که بهرام بیضابی بر اساس وجود عدم قطعیت و نسبی بودن امور  و طرح ناتوانی انسان در اشراف کامل به امور بتدریج ساختار یا فرمی به نام  پارودی یا نقیضه را طرح نموده و با استفاده از قواعد و ترفندهای نقیضه، اثر را به پیش می برد .

نقیضه یا پارودی شکل و فرمی از کمدی بوده که از نقض یک اثر دیگر پدید می آید و لذا نقیضه همواره به یک داستان و قصه مرجع نیاز دارد که در اینجا آسیابان، دخترش و خود هر یک روایت دیگری را نقض کرده تا روایت خود به عنوان روایت اصلی پذیرفته شود و خطر از کنارشان بگذرد. هرچند که در این روایتهای متعدد، بسیاری از حقایق  رو شده؛ اما به وضوح می بینیم که علم و دانش و آگاهی انسان بسیار ناقص است و هیچگاه انسان قادر به بازگو کردن حقایق نیست، حتی اگر خود بخواهد.

فیلم مرگ یزدگرد در فرم کاملا وام گرفته از نمایش ایرانی است. در نوع میزانسن ها و جابجایی بازیگران بر صحنه، ژست و ایست و پوزیشن ها همگی از نمایش ایرانی گرفته شده است. همچنین در میزانسن و ترکیب بندی و جابجایی بازیگران بر روی صحنه به وضوح رگه های تعزیه مشخص می شود. نکته دیگر اینکه بیضایی جهت پیشبرد روایت و قصه و باز کردن گره های داستان در بسیاری از صحنه ها از تکنیک بازی در بازی استفاده می کند.

هر چند که تکنیک بازی در بازی امروزه شیوه ای منسوخ و کهنه است و برای مخاطب امروزی جذابیتی ندارد؛ اما استفاده استادانه بیضایی از این تکنیک و ایجاد ریتم مناسب با صحنه و قدرت بازیگران کار، چنان جذابیتی ایجاد می کند که به مخاطب فرصتی برای فکر کردن به این مسئله را نمی دهد.

در فیلم مرگ یزدگرد لازم است که به بازی بازیگران اصلی کار از جمله مهدی هاشمی، سوسن تسلیمی و یاسمن آرامی نیز توجه کرد. بازی بسیار روان و درست، به همراه بیانی مناسب، ژستها و ایستهای بسیار درست و در خدمت شخصیت و سیالیتی که در بازی این بازیگران وجود دارد، باعث شده که به راحتی از یک پاساژ حسی به پاساژ دیگر رفته و در بدن و بیان به سرعت تغییراتی ایجاد نمایند و از نقشی به نقشی دیگر می روند. انصافا بازیگران در ارائه این شیوه از بازیگری که نزدیک به بازیگری اپیک بوده، بسیار موفق عمل کرده و لحظات زیبایی را خلق می کنند.

فیلم مرگ یزدگرد به دلیل لوکیشن محدود، از دسته آثاری است که کارگردانی آن در قالب فیلم، بسیار مشکل بوده و هر کارگردانی از پس آن برنیامده؛ اما بیضایی با دکوپاژ مناسب و درست و طراحی دقیق نماها، توانسته مخاطب را به خود جذب نموده است. بیضایی بسیار استادانه در تلفیق تئاتر و سینما عمل نموده و در آخر فیلمی را ارائه کرده که در حال حاضر از آثار برجسته وی محسوب می شود. اگر فیلم مرگ یزدگرد را ندیده اید، حتما آن را تهیه کنید. این فیلم ارزش یکبار دیدن را دارد.

.

منبع: تکرا

نوشته آثار ماندگار سینمای ایران؛ نگاهی به فیلم مرگ یزدگرد اثر بهرام بیضایی اولین بار در تکرا - اخبار روز تکنولوژی پدیدار شد.

در طول تاریخ رویدادهای سیاسی از جمله جنگ و انقلابها بر حوزه اجتماعی و فرهنگی بسیار تاثیر گذار بوده است. چنین رخدادهایی در کشور  و به ویژه در عرصه هنر، عواملی جریان ساز بوده و مسبب ایجاد جریاناتی کوتاه مدت و بلند مدت بوده است و همواره به عنوان بستری مناسب و تاثیرگذار برای تولید آثارهنری با فرم و محتوای خاص، دستمایه هنرمندان قرار گرفته است.

فیلم سفر سنگ ساخته مسعود کیمیایی نیز حاصل چنین فرایندی بوده و به عنوان اثری متاثر از انقلاب ۱۳۵۷ قابل توجه و بررسی است.

فراز و نشیب تاریخ هنر اکثر کشورهایی که درگیر اینگونه وقایع و تحولات شده اند، بیانگر نکته فوق بوده است و ایران نیز از این قاعده مستثنی نخواهد بود. با توجه به پشت سر گذاشتن بسیاری از این برهه ها و حوادث تاریخی و تاثیر آن بر هنرمندان معاصر، شاهد بوده ایم که هنر نیز همواره در تندباد این حوادث و تغییر و تحولات، فراز و نشیب های بسیاری داشته و به شدت آبستن شرایط سیاسی و اجتماعی عصر خود بوده است.

آثار هنری خلق شده بویژه در زمینه هنرهای نمایشی و بطور تخصصی تر در زمینه فیلم و سینما به شدت متاثر از این جریانات بوده اند؛ بطوریکه آثار تولید شده در ایام نزدیک به رخداد انقلاب اسلامی کاملا این نکته را اثبات کرده اند.

فیلمهای موجود از آن دوره، از جمله فیلم سفر سنگ اثر کیمیایی کاملا بیانگر تب و تاب تند و احساساتگری انقلاب است. در این میان، مسعود کیمیایی نیز تحت تاثیر تب و تاب انقلاب به خلق اثری پرداخته که وجه ایدئولوژیک و احساسی آن بر وجه هنری و عقلانی اثر غالب است.

از آنجا که اکثر انقلابهای دنیا بر پایه احساسات بوده و در اکثر این انقلابها، بعد احساسی بر بعد عقلانی چیره است، معمولا آثاری که همزمان با اینگونه وقایع و همراه با آنان خلق می شوند نیز متاثر از این جریان است؛ لذا همواره به دلیل مغلوب شدن هنرمند در مواجهه با احساسات گری جامعه، معمولا اثر تولید شده نیز بعد منطقی و خردمندانه خود را از دست داده و در تولیداتی که درچنین شرایطی پدید آمده، وجه تبلیغاتی و احساسی بر وجه هنری اثر غالب است.

در این گونه از آثار، تاکید بیشتر بر محتواست و در بسیاری مواقع به دلیل افراط هنرمند، فرم اثر به شدت مغلوب محتوا شده و ما در این مواقع با آثاری به اصطلاح شعاری روبرو هستیم، آثاری که بطور کامل فرم خود را از دست داده اند.

 بنا بر شرایط متاثر از انقلاب اسلامی، مسعود کیمیایی نیز تحت تاثیر این جریانات و رویدادها، اثری بسیار متفاوت از آثار پیشین خود با عنوان “سفر سنگ” را در آن سالها  به مخاطب عرضه می کند.

 فیلم سفر سنگ حکایت از روستایی دارد که  مردمش برای نجات و خلاصی از شر خان و رهایی از بند استثمار طبقه فئودال، قصد راه اندازی آسیاب عمومی ده را در سر می پرورانند. آسیاب ده نیاز به سنگ آسیاب داشته و مردم این آبادی برای راه اندازی آن به ناچار نیاز به سنگی عظیم دارند. آسیابی که از آن خود مردم باشد؛ اما به دلیل ترس از خان و عوامل دست نشانده وی کسی جرات مواجهه باخان را ندارد.

از آنجا که قدرت در دستان حاکمیت بوده و حاکمیت نیز از آنِ طبقه فئودال بوده و این اربابان هستند که برای مردم تعیین تکلیف می کنند، لذا مردم از ترس جان خود و خانواده خود از این اقدام خودداری کرده و در این میان تنها یکی از مردان با شهامت روستا حاضر به انجام آن شده و از آنجا که فردی آزادیخواه و انقلابی بوده، داوطلبانه به قصد آوردن سنگ، راهی کوه و کمر می شود.

 او به تنهایی در تلاش است تا هرچه زودتر این سنگ را به روستا برساند و هیچ ترسی به خود راه نمی دهد و با توجه به شناخت او از خان و بیرحمی و وحشی‌گری او، هرگز دچار تردید نمی شود. او به تنهایی دست به عمل زده و تا بخشی از مسیر، سنگ را آورده و کارشکنی های عوامل خان تاثیری در وی نداشته و موانع را یکی پس از دیگری پشت سر می گذارد؛ اما خان که تلاشش تا بدینجا بیهوده بوده و می بیند که او ترسی به دل راه نداده و همچنان به کار خود ادامه می دهد و بر آن اصرار نیز می ورزد، عده ای را اجیر کرده و او را بشدت مورد ضرب و شتم قرار می دهند.

عوامل خان سعی می کنند از این طریق او را بترسانند و از ادامه راه باز دارند؛ اما این درگیری و کتکهای مفصلی که نقش اول فیلم خورده، او را به اتمام کار مصمم تر کرده و هرگز کوتاه نیامده و به هیچ وجه حاضر نمی شود که پا پس بکشد.

این مرد دلیر به محض اینکه تا حدی بهبود می یابد به ادامه کار خود پرداخته و سخنان اطرافیان و دوستان وی نیز در او کارگر نیست. او مصمم به انجام کار خود است و نهایتا با تلاش بسیار، سنگ را تا نزدیکی روستا آورده و ما می بینیم که وی با سنگ عظیمی بر تپه ای مشرف به روستا ایستاده و تنها با پشت سر گذاشتن چندین قدم دیگر، کار را به پایان می رساند.

در این میان خان همچنان تلاش می کند که از این حرکت جلوگیری کند؛ اما هیچ یک از اقدامات او و نوچه هایش بی نتیجه مانده و حتی کار به جایی می رسد که  همه مردم روستا که برای دیدن او و سنگ آسیاب در  محل گرد آمده اند، به کمک او می شتابند و خان با زور و تهدید وحتی اسلحه توان برابری با آنان را نداشته و خود را شکست خورده می بیند.

در این لحظه می بینیم که قهرمان روستا گویا اندیشه ای در سر دارد. سنگ آسیاب را به سراشیبی می رساند و در این لحظه ناگهان سنگ رها شده و با سرعت به سمت منزل خان می غلطد و خان و خانه و عمارت اربابی را به کلی منهدم و نابود می کند و در آخر، این مردمند که با اتحاد، پیروز از میدان بیرون می آیند و سفر سنگ در اینجا به پایان می رسد.

با توجه به قصه و روند داستانی اثر در می یابیم که الگوی وجود خان و ارباب و ظلمهای بی حد و حصر خوانین، استثمار مردم و ناتوانی مردم در برابر ظلم، پیدا شدن قهرمانی در این میانه و اقدام انقلابی قهرمان در براندازی بنیان ظلم و ستم در جامعه و نهایتا پیروزی حق بر باطل که الگویی بسیار تکراری و استفاده شده در بسیاری از فیلمهای این چنینی است، در این اثر نیز محور قرار گرفته و مسعود کیمیایی در قصه پردازی این اثر نیز، همین روند را دنبال کرده است.

در فیلم سفر سنگ، کیمیایی نیز از همین الگوی مستعمل استفاده کرده و با سردادن شعارهای بسیار، در آخر با حرکتی انقلابی اثر را به پایان رسانده و نهایتا با ارائه انتهای خوشبینانه و پیروزی مردم، این اثر نیز به پایان می رسد.

الگویی بسیار تکراری در طول تاریخ درام نویسی در جهان و اکثر کشورهایی که در برهه هایی با این شرایط روبرو شده اند، این فیلم را شکل داده است و حتی مسعود کیمیایی نیز در نجات این سوژه و ایده ناتوان می ماند.

فیلم سفر سنگ به کارگردانی مسعود کیمیایی نیز مانند هر فیلم انقلابی دیگری، مغلوب ایدئولوژی بوده و اساسا ایدئولوژی تعیین کننده مسیر داستان است. از آنجا که ایدئولوژی همواره با بایدها و نبایدها سرو کار دارد، لذا کلیه امور، بُعد نسبی خود را از دست داده و تبدیل به اموری مطلق شده و این مطلق گرایی ناشی از نگاه ایده‌آل و آرمانگرایانه معمولا با واقعیت موجود تناسبی نداشته و در این شرایط، احساس حاکم است و در حاکمیت احساس،  وجه عقلانی امور از دست می رود.

طبیعتا وقتی وجه عقلانی در اثری وجود نداشته باشد، نتیجتا احساس جای آن را گرفته و نسبیت در امور حذف می شود. متاسفانه فیلم سفر سنگ نیز عاری از این موارد نبوده و واقعیت آنروز جامعه در این اثر رنگ باخته و اساسا کیمیایی مطلبی را عنوان می کند که شعار مرده محسوب می شود؛ البته نگاه نمادین و تمثیلی در برخی نقاط، مخاطب را به تفسیر واداشته و بر همین اساس است که بین قیصر و سفر سنگ از  آثار کیمیایی هیچگونه موازنه ای برقرار نمی شود.

البته لازم به ذکر است که با تمام این احوال، فیلم سفر سنگ در میان آثاری که در تب و تاب انقلاب تولید شده یک سر و گردن از مابقی آثار تولید شده در سینمای ایران آن زمان بالاتر بوده است.

به هر حال با کارگردانی مسعود کیمیایی ما با فیلمی خوش ساخت و دارای قصه ای نسبتا شسته رفته روبروییم که کمتر در دیالوگها شعار داده و بحث شعاری بودن در بطن قصه شکل گرفته است. در ضمن بازی روان و نسبتا خوب بازیگران با هدایت مسعود کیمیایی و فرعیات قصه و جذابیتهایی که کارگردان در اثر ایجاد کرده، همانطور که گفتیم فیلم متوسطی را از این فیلمساز شاهدیم.

 ضعف اصلی این آثار در کوتاه بودن عمر آنان است. این دسته آثار به دلیل پرداختن احساسی به وقایعی که با گذشت زمان نگاه ما نیز به آنها تغییر می کند و بتدریج عقلانیت بر احساس چیره شده و بصورت عینیت بروز می یابد، عمر شان با این تغییر نگاه و دیدگاه و فلسفه مخاطب به پایان می رسد. اصطلاحا چنین آثاری دارای تاریخ مصرف معین بوده و با اتمام تاریخ مصرفشان، ضرورت وجودی اثر نیز از میان رفته و فیلم برای همیشه به بایگانی سپرده شده می شود.

.

منبع: تکرا

نوشته انقلاب در سینمای ایران؛ نگاهی به فیلم سفر سنگ اثر مسعود کیمیایی اولین بار در تکرا - اخبار روز تکنولوژی پدیدار شد.